Verlangen en indirecte religieuze bezinning in het werk van Cy Twombly

In het oeuvre van de beeldend kunstenaar Cy Twombly (1928-2011) heeft het schip een centrale plaats. Het schip staat symbool voor hunkering naar verleidelijke verten, maar ook voor de verscheurende scheiding tussen mensen, en voor de laatste overtocht, die van leven naar dood.

Door Eric Corsius

Schepen zijn metaforen van verlangen. Enkele maanden geleden schreef ik bijvoorbeeld, in een zomerse stemming, over de ‘inscheping voor Kythira’. Dit motief loopt als een gouden draad door de kunstgeschiedenis en staat voor een zinnelijk verlangen naar het paradijs. Het is een voorbeeld van datgene wat met een Duits neologisme wordt aangeduid als ‘Fernweh’: de hunkering naar een verleidelijke verte. Dit verlangen kan ons bekruipen als we op de kade staan van een haven en de schepen bekijken, die klaar zijn voor vertrek of die al daadwerkelijk uitvaren naar exotische bestemmingen.

Fernweh

Persoonlijk onderga ik dit nostalgische gevoel, als ik zaterdags in Duisburg langs de Rijn wandel en de aken aan mij zie voorbijdrijven: stroomopwaarts naar Basel, stroomafwaarts naar Rotterdam. In een romantische bui geef ik hun dan inwendig een groet mee. Hier is het ‘Fernweh’ vermengd met een vleugje echt heimwee. De schepen zijn dan symbolen van de band met mijn land van herkomst. Als ze voorbijvaren of aanleggen in de binnenhaven, met hun (uiteraard op correcte wijze!) aan de vlaggenmast bevestigde driekleur en met hun vaak kloeke Bijbelse namen, brengen ze mij voor even in contact met mijn eigen delta- en polderland.

Schepen waren en zijn voor velen ook dragers van verlangen naar de geliefden die overzee zijn of die – als zeeman, visser of soldaat – op zee verkeren. Talloos zijn in de kunst de min of meer sentimentele afbeeldingen, gedichten en liederen, waar de verlaten partners en gezinsleden aan de wal of op het strand staan en met een bang hart uitzien naar het schip, dat de geliefde hopelijk ooit heelhuids zal terugbrengen. Het schip is hier een metafoor voor de verscheurende scheiding tussen mensen, die in hun hart onafscheidelijk zijn.

Niet toevallig is het schip in veel culturen dan ook een symbool voor de laatste overtocht, die tussen dood en leven. In het oude Egypte was een miniatuurschip een geliefde grafgift en in antieke beschavingen was de veerman de vaste begeleider bij de laatste overtocht. Niet voor niets lijkt de waterstad Venetië het favoriete decor voor romans en films, waarin de dood centraal staat. De gondel die de overledene naar haar of zijn laatste rustplaats brengt is in deze werken een gewild motief.

Cy Twombly

In het oeuvre van de beeldend kunstenaar Cy Twombly (1928-2011) heeft het schip een centrale plaats. Kenmerkend is bijvoorbeeld een doek uit 1993, waarin hij een hommage brengt aan een overleden vriend en galeriehouder. Het was de tijd, waarin de aidsepidemie de dood alomtegenwoordig maakte en mensen van elkaar beroofde. Twombly’s fascinatie voor schepen nam sindsdien toe en hij wist zich hiermee een deel van een lange traditie. Toen hij 2001 een werk maakte voor de Biënnale in Venetië, greep hij terug op een genre dat in de renaissance en de barok de schilderkunst domineerde: de zeeslag. Met een verwijzing naar onder andere de renaissanceschilder Paolo Veronese, wijdde hij een imposante reeks schilderijen aan de roemruchte Slag bij Lepanto.

Waar Veronese dit motief vooral in een religieus kader plaatste en de zeeslag liet plaatsvinden onder het angstig toeziende oog van heiligen en engelen, buitte Twombly het gegeven vooral uit voor een (letterlijk) spetterend en spectaculair spel met vormen en kleuren. Van de historische achtergrond en de religieuze duiding ervan abstraheerde hij, zodat de indruk overblijft van een hiëroglyfische groet uit de verste verten van de geschiedenis.

Gewijde sfeer

Het werk vond zijn thuisbasis in een speciaal daarvoor gecreëerde zaal in het Museum Brandhorst in München. De omvang van het werk (twaalf monumentale doeken), de opstelling en de bewust gecreëerde, gewijde sfeer van vorm van de zaal: dit alles geeft aan het werk indirect toch weer een religieus karakter. Zodoende is Twombly’s ‘Slag bij Lepanto’ voor velen een oord voor bezinning geworden, waar zij zich kunnen overgeven aan dromen en verlangens.