Begroet het goddelijke in jezelf

We leven in een tijd van wantrouwen en weten niet meer wie we ten diepste zijn. Psycholoog en spiritueel auteur Vincent Duindam schuwt het grote vergezicht niet. Hij houdt een pleidooi voor een meer mystieke benadering van onszelf en onze wereld: “Blijven we ronddraaien in oude bekende patronen? Of zoeken we contact met de stilte in ons?”

Door Vincent Duindam

Drie mannen hebben de mensheid onttroond, zo wordt wel gezegd: Galileo liet zien dat de aarde niet het centrum is van ons zonnestelsel. Darwin toonde aan dat de mens niet geschapen is maar geëvolueerd uit het dierenrijk. En Freud, tenslotte, wees erop dat de mens zelfs geen baas is in eigen huis. Wat we denken en doen wordt bepaald door krachten die deels buiten onze invloedsfeer liggen.

Volgens velen heeft het rationalisme van de Verlichting ons wereldbeeld ‘mechanisch’ gemaakt. De wereld ontluisterd en onttoverd achtergelaten. En sindsdien lijkt het alsof we nog alleen maar 'achter' de dingen willen kijken, de schone schijn ontmaskeren, debunking. Achterdocht hoort bij de moderne wereld zegt de Amsterdamse socioloog Bart van Heerikhuizen. Honours-studenten van zijn universiteit moeten bijvoorbeeld verplicht het vak: “Meesters van de Achterdocht” volgens, waarin o.a. Marx, Nietzsche en Freud worden behandeld. Van Heerikhuizen: “Wij, vandaag de dag, zijn allemaal achterdochtig geworden. Achterdocht is zozeer onze tweede natuur dat het ons moeilijk valt om te zien hoe bijzonder, hoe vernieuwend de drie meesters van de achterdocht in hun tijd waren.”

De vraag is of we met deze houding wantrouwend en achterdochtig wel recht doen aan onszelf en elkaar? Moeten we die houding bejubelen en als vak voorschrijven aan onze excellente studenten? Ik zet daar vraagteken bij.

Oude shit

Laat ik met Freud beginnen, omdat ik zijn werk goed ken. Freud is de meester van de dubbele bodems en ik zal niet ontkennen dat ik veel plezier aan zijn boeken beleefd heb. En natuurlijk heeft Freud gelijk dat onze motieven complex zijn, niet altijd voor onszelf inzichtelijk en dat je behoorlijk last van ‘oude shit’ kunt hebben. Maar onze cultuur is inmiddels te sterk doordenkt geraakt van het wantrouwen. De premie op achterdocht corrumpeert de sociale cohesie.

Een gebrek aan vertrouwen in de wereld om je heen is in wezen een gebrek aan vertrouwen in jezelf. De oer-Hollandse uitdrukking zegt het al: ‘Zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten’. En in oude Hindoegeschriften lees je het ook: “Wat je ziet, is wat je bent.”

Speelbal

Mensen weten niet meer wie ze zijn. We moeten haast wel geloven dat we niet meer zijn dan een speelbal van blinde krachten. De grote religies gaan uit van een goddelijke kern in de mens. Dit kunnen we eigenlijk niet meer geloven. En wat houd je dan over?

Op de eerste plaats een lichaam, vervolgens emoties, beelden, gedachten. En dan houdt het wel zo’n beetje op. We zoeken onze diepste identiteit in het lichaam, het brein, onze genen. Het lichaam kun je kun trainen, of van pillen en vitaminepreparaten voorzien. We zijn gaan geloven dat we identiek zijn aan ons fysieke lichaam. En inderdaad: als je niet meer in die diepste geestelijke kern kunt geloven, waar anders dan in het lichaam kun je dan nog houvast zoeken?

Of zijn we niet meer dan 'het verhaal' over onszelf? Niet meer dan gedachten en emoties? Ook daarin zoeken mensen zichzelf. De armoedigheid hiervan zie je onder meer in hoe omgegaan wordt met het levenseinde. Alles willen blijven controleren, en als dat echt niet meer gaat: dan direct ‘de stekker eruit’.

Als je jezelf niet vertrouwt, vertrouw je de omgeving ook niet. Als je niet weet wie je ten diepste bent, verdwijnt ook de spirituele dimensie. De wereld wil bedrogen worden, daarom bedrieg ik haar. En we zijn dus ook bang voor onze eigen ontmaskering.

Dwangmatige controle

Het enorme wantrouwen zie je overal in onze samenleving. Overal wordt wat achter gezocht. Er zijn dubbele agenda’s, dubbele motieven. De banken die je willen helpen geld aan je kinderen te geven, maar niet aan je schoonkinderen – misschien gaan ze wel scheiden. Reclames voor ‘Second love’. We kunnen geen priester meer zien, zonder misbruik te vermoeden.

Omdat we zo bang zijn voor bedrog, zie je ook steeds meer dwangmatige controle, bureaucratische weging en meting, etc. Elke opdracht moeten studenten tegenwoordig via “safe assignments” uploaden. De computer rekent dan de overlap met andere opdrachten uit – en de kans op fraude. Toen ik begon met doceren waren er 15 studenten in een werkgroep, nu 25. Grotere groepen studenten, schaalvergroting, bureaucratie, minder staf, meer computerwerk. Met kleinere groepen en meer persoonlijk contact, was dit misschien niet nodig.

Kameel

‘Bid tot Allah maar let wel op je kameel’, luidt een mooi Arabisch gezegde. Natuurlijk, controle is prima. Zaken moeten transparant zijn. Bonussen/graaien, onnodige operaties, ziekenhuizen waar de kans om te overlijden drie keer zo groot is als elders, die dingen moeten gesignaleerd en verbeterd worden. Naïviteit is nergens voor nodig, maar… ondertussen lijken we te vergeten dat mensen in wezen goed zijn, dat wij zelf in wezen goed zijn.

In onze tijd is dat iets dat we bijna niet meer kunnen geloven. We besteden ons geld vooral aan boeken en films waarin mensen voornamelijk als negatief worden afgeschilderd: gewelddadig, manipuleerbaar, gek, seksbelust, etc.

Diepste kern

Alle grote religies, en vooral hun mystieke ‘binnenkant’, brengen goed nieuws (evangelie). God is geen man met een baard achter de draaitafel van het heelal, maar je eigen diepste kern. Je hoeft dus ‘alleen maar’ te ontwaken tot wie je al bent. Iets ‘wakkerder’ (verlichter) door het leven te gaan. Daar zijn veel concrete oefeningen en prakijken voor (stilte, meditatie, gebed, rechtvaardigheid, belangeloosheid, vrijgevigheid, mantra’s, mindfulness, etc.)

Wanneer je hier enkele stappen in zet, begint de wereld om je heen langzaam mee te veranderen. Je wordt niet naïever. Je kunt nog steeds zien wat er niet klopt. Maar achter dubbele lagen, dubbele agenda’s en dubbele bodems weet je de bestaansgrond.

Metaforen

Hoe zie je de mens? In de psychologie zijn al veel metaforen gebruikt om de mens te kunnen doorgronden. We zijn als een stoommachine (stoom afblazen, afreageren, etc.), of als een radio (andere golflengte), computer (informatie verwerken) voorgesteld. Of mensen worden gezien als het verhaal dat zij vertellen.

En net zoals mensen vol achterdocht bekeken worden, worden ook teksten door de meesters van de achterdocht wantrouwig bekeken. Inderdaad kun je zowel mensen als teksten ‘lezen’. En hoe lees je?

Je kunt achterdochtig lezen, op zoek naar onwaarheid, bedrog, de achterkant. Of je kunt Lectio Divina toepassen. Niet op zoek naar de dubbele agenda, maar naar de Goddelijke kern. Hoe ‘lees’ je mensen? Hoe ‘lees’ je jezelf?

Mystiek manifest

Wat we nodig hebben is een mystiek manifest. Volgens de katholieke theoloog Karl Rahner zal ‘de christen van de toekomst een mysticus zijn, of hij zal niet zijn.’ De Verlichting heeft de wereld voor alsnog onttoverd. Dit kan veranderen wanneer we (ons) realiseren wie we zijn. Voor de tempel van Delphi stond de spreuk Ken jezelf. Wij zijn complexe, geconditioneerde, wezens. We kunnen kiezen: blijven we ronddraaien in oude bekende patronen? Of zoeken we steeds meer contact met de stilte in ons?

God bestaat wel degelijk: in onszelf. We hoeven geen ruzie te maken met Galileo, Darwin of Freud. Maar er zit nog iets diepers in ons. Als we kunnen geloven dat we meer zijn dan hersenen, lichaam, gedachten, beelden en emoties, ons verhaal, dan veranderen we zelf – en dan verandert ook de wereld om ons heen. Dan kun je de diepe goddelijke kern waarnemen, en je ook anders gaan gedragen.

De premie op achterdocht corrumpeert de sociale cohesie. Het wordt tijd dat we het goddelijke in onszelf en (dus) in de ander herkennen en begroeten.

Vincent Duindam (1958) is psycholoog, universitair docent, publicist en spreker.