Pesten kun je pas begrijpen als je een laag dieper boort. Aan pestgedrag liggen vaak gevoelens als wraak ten grondslag, analyseert Marjeet Verbeek aan de hand van de Deense film 'In a better world'. En wraak wordt invoelbaar voor wie zich inleeft in de gekwetstheid die heel wat mensen vroeg of laat oplopen in hun leven. We moeten de oorlog in onszelf onderkennen voor we vergeving en vrede kunnen vinden. “In a better world getuigt van een vredesspiritualiteit die oorlog, in het groot en in het klein, volstrekt serieus neemt.”
Door Marjeet Verbeek
Over pesten zijn op het internet heel wat meer of minder schokkende korte filmpjes te zien. Maar ook in bioscoopfilms is pestgedrag een regelmatig terugkerend thema. Zo ook in de Deense film In a better world, in eigen land één van de meest succesvolle films ooit. Bovendien kreeg de film de Grote Prijs van de Jury op het filmfestival van Rome en de twee belangrijkste Amerikaanse prijzen voor Beste niet-Engelstalige film: de Golden Globe en de Oscar.
In a better world gaat over twee jongens van een jaar of elf. Christian kan de dood van zijn moeder niet verwerken en vindt in het plegen van brute gewelddaden een uitlaatklep voor zijn frustraties. Als Christian op school de pestkop van Elias hardhandig in elkaar slaat, worden beide jongen elkaars beste vrienden. Elias laat zich door Christian meeslepen en betaalt uiteindelijk een hoge prijs. Anton, de vader van Elias, houdt de twee jongens een vergevingsgezinde levenswijze voor. Toch ziet ook hij als arts in een Afrikaans vluchtelingenkamp zijn dure principes zwaar op de proef gesteld.
In a better world gaat over meer dan pesten alleen. De film zoekt naar de onderliggende kracht die tot pesten leidt en komt uit op wraak. De Deense titel van de film luidt dan ook Hævnen, wat Wraak betekent. Het is wraakzucht die leidt tot agressie op een Deens schoolplein én in een Afrikaans vluchtelingenkamp. En we zullen zien dat alleen vergevingsgezindheid – hoe moeilijk ook in de praktijk – hier nog soelaas kan bieden. Vandaar de Engelse titel In a better world.
Van je af bijten
De film vertelt het verhaal van twee Deense gezinnen die elk op hun manier worstelen met pijnlijke emoties. Na de dood van zijn moeder als gevolg van kanker, komt Christian samen met zijn vader Claus vanuit Engeland naar een Deens kustplaatsje waar ze intrekken bij oma. Op zijn eerste schooldag ziet Christian hoe een jongen, Elias genaamd, gepest wordt. Op een onbewaakt moment slaat Christian de pester in elkaar en bedreigt hem met een mes. Als Elias dit ziet, besluiten ze elkaar te dekken en worden de twee jongens onafscheidelijk. Christian leert Elias dat je van je af moet bijten, want zo gaat dat op school. “Het is net oorlog. Je moet als eerste slaan. En je moet het hardst slaan.”
Onwillekeurig vraag je je af wat zo’n op het oog welopgevoede Christian zo berekenend en wraakzuchtig maakt. Gaandeweg wordt duidelijk dat Christian worstelt met het verdriet om de dood van zijn moeder. Hij is verbitterd en boos, vooral op Claus, zijn vader. Heeft zijn vader wel genoeg gedaan om zijn moeder te redden?
Ook Elias is een gekwetste ziel. Niet alleen wordt hij gepest, hij heeft ook verdriet om het feit dat zijn ouders gescheiden leven. Elias is zachter van aard dan Christian, maar hij is beïnvloedbaar en raakt geïmponeerd door het stoere gedrag van zijn kameraad. Er ontstaat een hechte vriendschap tussen deze twee heel verschillende jongens. Herkennen ze elkaars gekwetstheid?
Andere wang
De volwassenen, zowel de ouders als de leerkrachten, keuren het pestgedrag af, maar kunnen in de praktijk amper iets uitrichten. De leerkrachten bagatelliseren het probleem en gooien het op de scheidingsperikelen, wat Marianne, de moeder van Elias furieus maakt. Claus probeert zijn zoon te corrigeren, maar zijn band met Christian is slecht. Bovendien ziet hij zijn zoon nauwelijks vanwege zijn werk. Ook Anton is veel van huis omdat hij als arts werkt in een vluchtelingenkamp in Afrika. Hij is echter wel degene die de stevigste poging onderneemt om de jongens van hun wraakzucht af te brengen. Als hij klappen krijgt van een agressieve garagehouder, keert hij hem tot twee keer de andere wang toe.
Christian en Elias begrijpen echter niets van deze vreedzame houding. Die lijkt hen eerder laf en katalyseert juist hun wraakgevoelens. Hoewel hij twijfelt gaat Elias akkoord met Christian’s plan om een bom in elkaar te knutselen die de auto van de garagehouder moet opblazen. Marianne en Claus maken zich zorgen om de twee, maar hebben geen flauw idee waar ze mee bezig zijn.
Ondertussen loopt Anton, terug in Afrika, op tegen de grenzen van zijn pacifisme. Als arts moet hij iedereen helpen. Maar hij weigert die hulp te bieden aan Big Man, een bendeleider die de buik opensnijdt van zwangere vrouwen vanwege weddenschappen om het geslacht van de baby. Anton levert Big Man uit aan de vluchtelingen in het kamp en hun wraak blijkt zoet.
Ommekeer
Inmiddels zijn Christian en Elias zover en plaatsen ze de bom onder de auto van de garagehouder. Op het moment suprême komt er echter een moeder met haar dochter aangelopen. Elias rent naar hen toe om hen te waarschuwen. Juist dan gaat de bom af. Elias overleeft, maar Christian denkt dat zijn vriend dood is, omdat Marianne dit beschuldigend suggereerde. Hij gaat naar zijn schuilplaats, het dak van een hoge silo, waar hij uit schuldgevoel vanaf wil springen. Op het nippertje weet Anton hem te redden.
Deze scene vormt de grote ommekeer in de film. De film eindigt met intense momenten van communicatie en vergeving tussen de verschillende personages. Christian vergeeft zijn vader dat hij niet tot het uiterste is gegaan om zijn moeder te redden. Marianne vergeeft Antons slippertjes. Anton vergeeft Christian dat hij het leven van zijn zoon Elias bijna verwoest heeft. We zijn in een betere wereld beland.
Grote thema’s
Susanne Bier (geboren 1960) heeft al heel wat filmtitels op haar naam staan. In 1991 maakte ze met de romantische komedie Freud going home haar debuut. Tien jaar later verscheen ze op de internationale radar met de Dogma 95-film Open Hearts (2002). Brothers (2004) kreeg zelfs een Hollywood-remake. Voor After the wedding (2006) kreeg ze haar eerste Oscarnominatie. In Hollywood regisseerde ze Things we lost in the fire (2007). En ook met In a better world zet ze weer een snoeiharde én hartverwarmende film neer. Kleine wraakacties als pesten op het schoolplein worden geassocieerd met grote wraakacties als oorlog. Op papier lijkt dat vergezocht, maar in de film doet dat vanzelfsprekend aan. Het maakt het drama juist beklemmend. Om naar het einde toe de maalstroom stop te zetten en in te zoomen op bezinning en vergeving.
Grote thema’s als wraak en vergeving en vele plotontwikkelingen versmelt de regisseur tot een film die naturel aanvoelt. Dat is niet alleen te danken aan de uitstekende acteurs, maar vooral aan de intense regie. Het talent van Susanna Bier is om grote thema’s als wraak en vergeving te laten sluimeren onder de oppervlakte van kleine, persoonlijke drama's. Ze worden niet expliciet benoemd, maar impliciet belichaamd door personages waarmee je je als toeschouwer eenvoudig kunt identificeren. De onderhuidse conflicten zijn vanaf de eerste scènes voelbaar dankzij de intense cameravoering en montage. Ze geven de film een broeierige atmosfeer, die je meteen de onzekere, gefragmenteerde gemoedstoestand van de personages laat aanvoelen. Na twee uur ken je hun beweegredenen en verlang je oprecht naar een happy end.
Aangrijpende ervaring
In a better world stelt heel wat vragen. Wat brengt gerechtigheid: wraak of vergeving? Valt er wel te kiezen tussen wraak of vergeving of ligt dat niet zo simpel? Hoe ga je om met agressie? Leidt agressie automatisch tot meer agressie en als dat zo is, waar en hoe stopt het dan? Hoe kom je tot vergeving? Susanne Bier: “Ik wil dat mensen nadenken over sommige thema’s. Ik wil dat ze de bioscoop verlaten en nadenken over wraak en vergeving. De titel suggereert dat er een betere wereld is. Ik wil dat ze daarover nadenken. Maar niet alleen dat. Ik wil dat ze een aangrijpende ervaring hebben, dat ze de film ingetrokken worden. Dat is het soort ervaring dat ik wil dat mijn publiek heeft.”
Om dat te bereiken haalt Susanne Bier in haar personages de donkerste menselijke emoties naar boven. Al jong blijken mensen hun onschuld te kunnen verliezen wanneer ze slachtoffer worden van gevoelens van onmacht, agressie en wraak. Hun wraakzucht stemt weliswaar niet overeen met de vreedzame idealen van de volwassenen om hen heen, maar daar trekken ze zich vooralsnog niets van aan. Al wordt dat tegen het einde van de film wel anders. Bovendien, het pacifisme waarmee de volwassen westerlingen in deze film zo hoog oplopen, kan in oorlogssituaties plotseling naïef of weinig praktisch worden, zodat een Arts-zonder-Grenzen moet ontdekken dat hij als beschaafde westerling zowel ver weg als thuis niet altijd goed kan doen.
In de film verzeilen de personages in situaties die hun uithoudingsvermogen danig op de proef stellen. Hun reacties worden onberekenbaar waardoor er voortdurend een dreiging van hun handelen uitgaat. Nu eens slagen ze erin zichzelf te overstijgen, dan weer geven ze toe aan hun agressie. De regisseur: “Het ging er mij om te communiceren dat de omstandigheden tussen leven in Afrika in een vluchtelingenkamp en in een geprivilegieerd deel van Denemarken zeer verschillend zijn, maar dat de menselijke natuur hetzelfde is. Het is alsof je hetzelfde verhaal toont in twee verschillende vormen.”
Vergevingsgezindheid
In a better world laat zien dat goed en kwaad onlosmakelijk met elkaar verstrengeld zijn en dat het nog niet zo simpel is om te bepalen wat gerechtigheid is. Hoe kun je vasthouden aan je vreedzame idealen als elke vezel in je lijf om een agressieve reactie smeekt? Bovendien, het feit dat Christian erin slaagt op een efficiënte, zij het agressieve manier de pesterijen een halt toe te roepen, past ook in ons gevoel voor gerechtigheid. Zelfs Anton die thuis zijn agressie weet te beheersen, slaagt daar in Afrika niet meer in en de vraag is of wij dat zo erg vinden. Susanne Bier hierover: “Anton is helemaal anders dan Christian. Anton probeert zich zo lang mogelijk te houden aan de waarden waarin hij gelooft. En dan, opeens, bereikt zelfs hij zijn breekpunt, en levert hij Big Man over aan de dorpelingen. En wat ik zo interessant vind aan dat moment, is dat je opluchting voelt. Anton voelt het als een nederlaag, maar wij als kijkers vinden dat die Big Man eindelijk zijn verdiende loon krijgt.”
Wraakzucht en vergevingsgezindheid lijken twee kanten van dezelfde medaille. In de film zijn beide gemoedstoestanden polariteiten van een en dezelfde menselijke natuur. Klopt dat? Zijn we soms wraakzuchtig, soms vergevingsgezind? En zijn we altijd ergens schuldig? En moeten we juist daarom elkaar vergeven? In a better world getuigt van een vredesspiritualiteit die oorlog, in het groot en in het klein, volstrekt serieus neemt. De film lijkt zelfs te willen zeggen dat wraakzucht pas door schade en schande kan leiden tot vergevingsgezindheid bij al die gekwetste zielen, jong en oud, die het in hun leven voor de kiezen hebben gehad. En daar zijn er veel van. We zijn het allemaal, dader en slachtoffer tegelijk, die soms de luxe genieten om alleen maar toe te kijken. Het is de condition humaine. Maar bij die condition hoort ook dat als er dan even momenten van vergevingsgezindheid zijn, ja, dat we dan in die betere wereld zijn.
[box type="shadow"]
Trailer van 'In a better world'
[/box]
[box type="shadow"]
Dit is een ingekorte versie van een artikel dat eerder verscheen in Tijdschrift voor Geestelijk leven, mei-juni 2014. Het betreffende nummer is geheel gewijd aan het thema pesten. Meer info...
[/box]
Maak meer verhalen mogelijk met een donatie
