De Russische schrijver en publicist Fjodor Dostojevski (1821-1881) heeft diep nagedacht over het wezen van de mens, over de grote vragen van het leven en dus ook over het menselijk gedrag. Waarom doen we wat we doen en hoe komen we tot wat we zouden moeten laten, maar tóch doen? En wat doen die foute keuzes eigenlijk met onszélf? In zijn boek Schuld en boete laat hij zien dat een mens die zijn menselijkheid niet wil verkwanselen niet kan leven zonder zijn schuld te erkennen en boete te doen.
Onlangs hoorde ik zijn beroemde uitspraak “Zonder God is alles geoorloofd” voorbijkomen in een gesprek over de vraag naar het bestaan van God. Ik ben daar zelf met het ouder worden steeds terughoudender in geworden en gebruik graag de metafoor van de stilte: als ik dat woord uitspreek is de stilte zelf er in ieder geval niet. En ik denk wel eens dat alle pogingen om vooral maar aan te tonen dat God toch echt wel moet bestaan, eerder voortkomen uit onzekerheid en twijfel dan uit een stil vertrouwen dat niet bewezen hoeft te worden omdat het Goddelijk Geheim ieder moment ervaren wordt. Min of meer zoals we weten dat zuurstof bestaat. We ademen die immers ieder ogenblik in, vrijwel altijd zonder er ook maar een seconde over na te denken. Weinig mensen voelen dan ook de behoefte een ander ervan te overtuigen dat zuurstof toch echt wel bestaat.
Ik denk wel eens dat alle pogingen om aan te tonen dat God toch echt wel moet bestaan, voortkomen uit onzekerheid en twijfel
dirk van de glind
Ik geloof niet dat Fjodor Dostojevski zijn uitspraak deed om het bestaan van God te bewijzen. En al helemaal niet om de superioriteit van de éigen god, het éigen land, het éigen volk, de éigen godsdienst te poneren. Toch gaat het daar vaak om als geprobeerd wordt Gods bestaan te bewijzen met vragen als: ‘Wou jij beweren dat alles zomaar is ontstaan?’ en ‘Als alles met de dood is afgelopen, wat heeft het leven dan voor zin?’ En zo worden ook de woorden van Dostojevski in stelling gebracht: het leven op aarde zou een hel zijn wanneer mensen niet enigszins in toom werden gehouden door een god die zal belonen met de hemel of straffen met de hel.
'De Russische orthodoxie is in crisis'
De Britse schrijver en atheïst Richard Dawkins geeft in zijn boek God als misvatting aan dat hij grote moeite heeft met de woorden van Dostojevski wanneer die worden aangehaald om atheïsten weg te zetten als kortzichtig en moreel incompetent. Hij vindt het nogal aanmatigend om te beweren dat gelovigen beter dan ongelovigen in staat zijn tot goed gedrag en medemenselijkheid. En hij wijst er fijntjes op dat juist daar waar niet getwijfeld mag worden aan de juistheid van het eigen geloof en waar het eigen heilige boek als het enige ‘Woord van God’ wordt gepredikt, het met de menselijkheid en mensenrechten vaak droevig gesteld is. En dat de anders geaarde mens en degene die kiest voor een menswaardig levenseinde in de meest geseculariseerde delen van de wereld het beste af zijn. Ik moest aan zijn woorden denken toen ik las dat volgens patriarch Kirill Russische soldaten die sneuvelen in de oorlog tegen “het ontaarde Westen”, als beloning direct naar de hemel gaan.
Ik geloof niet dat Fjodor Dostojevski zijn uitspraak deed om het bestaan van God te bewijzen
dirk van de glind
Dostojevski deed zijn uitspraak in zijn boek De Gebroeders Karamazov. Dat hij daarmee niet uit was op een goedkoop godsbewijs blijkt wel uit de legende van de grootinquisiteur, die hij in hetzelfde boek beschrijft: de mens is waarachtig méér dan een wezen dat louter met beloning en straf in het gareel moet worden gehouden.
Ik vermoed dat Dostojevski met ‘God’ niet op een noodzakelijke ‘Almachtige Rechter’ doelde, maar op de intrinsieke heiligheid van het menselijk bestaan. En dat hij zich herkend zou hebben in het statement van Václav Havel (1936-2011): “Waar de zin voor transcendentie ontbreekt, ligt de barbarij op de loer.” Want zonder dát besef van de heiligheid van het leven is niets en niemand meer veilig. Dat besef en de verwondering over de grootsheid van het bestaan vond ik trouwens ook bij Richard Dawkins.
Vond u dit artikel waardevol? Trakteer ons dan op een kopje koffie! Doneren kan via deze link.
Dirk van de Glind was docent Levensbeschouwelijke Vorming. Hij schrijft en geeft lezingen over religie, cultuur, samenleving en zingeving. Voor meer informatie: www.dirkvandeglind.nl.
