Zorg om het burgerschap

Burgerschap is een van de drijvende krachten geweest achter de opbouw van onze democratische rechtsstaat. Burgerschap brengt niet alleen rechten, maar ook plichten en verantwoordelijkheid voor het algemeen belang met zich mee. Wat nu als het vertrouwen van de burger in de rechtsstaat erodeert? Daarover gaat het boek van filosoof en voormalig VVD-senator Sybe Schaap.

Door Rob van der Zwan

In Als alle vertrouwen wegvalt. Over de waardering van het burgerschap polst Sybe Schaap de huidige tijdsgeest. Hij doet dat aan de  hand van het begrip burgerschap. Sybe Schaap (1946) is filosoof. Hij promoveerde in de filosofie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam waar hij ook doceerde. Hij was tevens docent aan de Karel Universiteit van Praag. Van 2007 tot 2019 was hij lid van de Eerste Kamer voor de VVD. Schaap heeft verschillende boeken gepubliceerd.

Vanaf de eerste zin in de proloog is het helder dat de auteur zich zorgen maakt: "Glijdt de rechtstaat af naar autocratische machtsverhoudingen?", naar een concentratie dus van de macht bij een persoon of instantie? Schaaps antwoord op deze wat beladen vraag neigt naar een ja. We moeten daarbij niet zozeer denken aan een dictatuur, nuanceert hij, maar aan een autocratische staatsmacht met een nog altijd menselijk gezicht. Die autocratische structuur zal ook niet vrij spel krijgen na een abrupte machtsovername, maar zal eerder het resultaat zijn van een sluipend proces. Schaap hint op een proces dat zich met welwillendheid en met behulp van de democratische ruimte zal voltrekken.

Het mensenrecht als verliespunt

Schaap kijkt, denkt en analyseert met een rechtsfilosofisch instrumentarium en dat heeft geresulteerd in een boek waarin de auteur zich van zijn erudiete kant laat zien en de lezer in 14 hoofdstukken meeneemt in de ontwikkeling en geschiedenis van het burgerschap. Als alle vertrouwen wegvalt laat zich lezen als een gepassioneerde waarschuwing voor de uitholling van de rechtsstaat en het burgerschap. Wat verloren dreigt te gaan is de rechtsgemeenschap als vereniging van burgers met wederkerige rechten, vrijheden en verplichtingen.

Een intrigerend visitekaartje dat Schaap in zijn boek afgeeft, lezen we in hoofdstuk 6 ‘Het verleidelijk mensenrecht’. Symptomatisch voor het proces van erosie van de rechtsstaat, aldus Schaap, is de verschuiving in de rechtsidee van burgerrecht naar mensenrecht. Het burgerrecht veronderstelt een evenwichtige verhouding tussen burger en staat, tussen rechten en plichten, tussen het persoonlijke en algemene belang. In het mensenrecht daarentegen eist de burger zijn recht op en is het aan de staat hieraan te voldoen. Waar velen een winstpunt menen te zien in termen van menselijke beschaving verhangt Schaap de bordjes en etiketteert het mensenrecht als een verliespunt.

Omissie

Schaaps kennis en zijn pleidooi voor waakzaamheid sporen de lezer van zijn boek aan tot verdere reflectie over het belang van burgerschap; in ieder geval bij deze lezer: ik zal zijn boek nog regelmatig raadplegen. Alle rijkdom ten spijt is een punt van kritiek op zijn plaats. In dit boek mis ik een zekere gelaagdheid in de politiek-maatschappelijke analyses.

Het fileren van ideologieën en denksystemen alleen doet geen recht aan de complexiteit van de huidige leefwereld. Zo maakt Schaap nauwelijks melding van de technisch-wetenschappelijke ontwikkeling die sinds de jaren 90 de menselijke communicatie in het maatschappelijke verkeer in het algemeen én die tussen overheid en burgers (gesymboliseerd door DigiD) in het bijzonder, fundamenteel heeft veranderd. Ik bedoel de opkomst van het internet, de ontwikkeling van de sociale media (nepnieuws!), de manifestatie van de platform-economie en de ‘dataficatie’ van ons dagelijks leven. De duiding en weging van deze communicatierevolutie in licht van de waardering van het burgerschap worden gemist in dit boek. Het is een omissie die ervoor zorgt dat Schaaps analyse van een aantal actuele ontwikkelingen dun is. Er is meer nodig dan de cultuurfilosofische categorieën van Ortega Y Gasset en zelfs van Kierkegaard en Nietzsche om het populisme en het Trumpisme van de recente jaren 10 te analyseren en de betekenis ervan te duiden.

Sybe Schaap, Als alle vertrouwen wegvalt. Over de waardering van het burgerschap. Uitgeverij Damon (2022), 288 blz., €24,90.