De priesteres van de muziek was ook de profetes van haar man

De concertzaal zoemt van opgewonden gefluister. Velen hebben uitgekeken naar deze avond, waarop de beroemde Duitse pianiste eindelijk weer eens de stad bezoekt op een van haar vele tournees. De verwachtingen zijn hoog gespannen, want er hangt een indrukwekkend aura om deze vrouw heen. Ze is inmiddels in de veertig, maar haar roem wordt nog altijd sterk gekleurd door het wonderkind dat ze ooit was.

Daarnaast heeft ze haar leven lang verkeerd met de groten der aarde op muzikaal gebied, onder wie haar vroeggestorven echtgenoot, een geniaal componist. Bovendien staat ze bekend als een multitalent. Hoe ze het heeft klaargespeeld, is een raadsel, maar naast haar slopende taak als moeder van zeven kinderen en als zakelijk manager, mentale steun en mantelzorger voor haar man is ze in staat gebleken om op hoog niveau te blijven musiceren en te componeren.

Doorwrochte werken

De pianostemmer checkt nog een laatste keer het klavier – geen overbodige luxe gezien de vele voorvallen met knappende snaren of haperende dempers – en het geroezemoes verstomt. Dan verschijnt de vrouw ten tonele, om wie het vanavond draait: Clara Schumann-Wieck. Haar uiterlijke verschijning brengt menige toehoorder al lichtelijk in de war. Hier staat geen diva, die de harten van haar publiek wil winnen met een benadrukking van haar vrouwelijke charmes en met een stralend uiterlijk.

Ze is sober en donker gekleed en begroet haar toehoorders met een bescheiden buiging en een vriendelijke, doch ernstige en ingetogen blik. Van de vele rondreizende virtuozen, zowel mannen als vrouwen, is men wel wat anders gewend. Die cultiveren hun uiterlijke verschijning en willen hun publiek al aan hun voeten zien liggen, voordat ze ook maar een noot hebben gespeeld.

In de gespannen stilte klinken de eerste noten en het publiek laat zich meevoeren met de stroom van de muziek. Bij menigeen ontstaat een lichte verwarring, die aan teleurstelling grenst. Niet alleen in haar optreden, maar ook in haar spel is Clara Schumann het tegendeel van de grote klavierleeuwinnen en -leeuwen van haar generatie. Ze speelt geen behaagzieke, makkelijk in het gehoor liggende stukken met herkenbare melodieën, maar doorwrochte en grensverleggende werken van vooruitstrevende toondichters. Ze heeft de door haar gespeelde werken ook niet uitgezocht op moeilijkheidsgraad. Hoewel ze haar techniek soeverein beheerst en moeiteloos de voorgeschreven noten speelt, wil ze geen vingervlugheid etaleren.

Schumann is geen acrobate, plaatst zichzelf niet in het middelpunt en wil haar publiek niet intimideren met haar virtuositeit. Ze stelt zichzelf in dienst van de muziek en wil de brug slaan tussen deze verheven kunst enerzijds en de gewone stervelingen anderzijds. Deze attitude, gecombineerd met haar plechtige verschijning, heeft haar inmiddels de bijnaam ‘priesteres’ opgeleverd. Hierdoor dwingt ze bij haar toehoorders aandacht af. Ze luisteren ademloos.

Veeleisend karakter

Van deze fascinerende vrouw wordt dit jaar de tweehonderdste geboortedag gevierd. Haar leven, dat duurde tot 1896, besloeg een groot deel van de negentiende eeuw, een tijdperk waarin op muzikaal gebied erg veel veranderde. Het was de eeuw waarin de muziek steeds minder een voorrecht werd van de kathedralen, de vorstenhoven en de adellijke salons en waarin zij het grotere publiek en de gewone burger bereikte. Het was de periode waarin het, met andere woorden, mogelijk werd om kaartjes te kopen voor een concert.

De tijd waarin Clara Schumann leefde was ook de tijd van de beroemde solisten. Vooral violisten, pianisten en zangeressen en zangers maakten met hun bravoure indruk op alle lagen van de bevolking. Bovendien was het de tijd waarin er hard werd gewerkt aan deugdelijke vleugelpiano’s. Het klavier was een relatief jonge uitvinding en een complex mechaniek. Violen uit de zeventiende eeuw waren voor de eeuwigheid gebouwd – en gaan soms nog mee tot op de dag van vandaag. Het klavier daarentegen was erg kwetsbaar, aan slijtage onderhevig en vergde veel onderhoud.

In de loop van de negentiende eeuw werd het echter geperfectioneerd en ontstond de onverwoestbare vleugel, die wij nu kennen. Dit was een stimulans voor beroemde solisten als Clara Schumann. Andersom waren deze solisten weer goede reclame voor de nieuwe instrumenten. Ten slotte was de negentiende eeuw ook nog de tijd waarin het zogenaamde ‘ijzeren repertoire’ ontstond, zeg maar: de canon van muziekwerken die tot op de dag van vandaag de toon aangeeft op de concertpodia en de klassieke muziekmedia.

Op al deze terreinen had Clara Schumann een grote betekenis. Ze groeide op als een wonderkind en kon zich profileren dankzij de populariteit van het soloconcert bij een steeds groter wordend publiek. Door haar lange staat van dienst – haar laatste concert gaf ze toen ze 71 jaar was – zag ze veel soorten van instrumenten komen en gaan. Ook leverde ze een niet te onderschatten bijdrage aan de repertoirevorming. Ze speelde consequent die werken die volgens haar kwalitatief van betekenis waren – ook als het publiek eraan moest wennen.

Schumann was met haar spel erop uit, maar ook in staat, om in de publieke smaak het accent te verleggen van hypervirtuoze bravourestukken naar composities die ertoe deden. Zo droeg ze bij aan de blijvende acceptatie en populariteit van de veelal ernstige werken van haar tijdgenoten.

Deze dienstbare en bijna activistische houding ten opzichte van de muziek was vooral ook een kwestie van aanleg en opvoeding. Clara Wieck groeide op in een burgerlijk milieu, waarin toeleg, ijver en zichzelf wegcijferen hoge deugden waren. Dat vormde het zelfkritische en veeleisende karakter van deze vrouw, die zich sterk liet bepalen door het oordeel van anderen. Negatieve kritiek voelde ze vaak als een vorm afwijzing.

Andere aspecten van dit karakter waren haar tomeloze ijver, haar bijna onbegrijpelijke volharding, haar vermogen tot multitasking, haar soberheid en haar ingetogenheid. In dat opzicht was ze het volstrekte tegendeel van egocentrische publiekslievelingen zoals Frans Liszt, die niet alleen qua stijl en smaak ver van haar af stonden, maar bovendien een dandyachtige levensstijl erop na hielden.

Hoge prijs

Zoals veel vrouwelijke kunstenaars heeft Clara Schumann altijd in de schaduw gestaan van haar echtgenoot. Ze is nog steeds vooral bekend als ‘de vrouw van’. Daarmee wordt geen recht gedaan aan haar eigen verdiensten, ook als zelfstandige componist. Gelukkig verschijnt haar kleine oeuvre weer regelmatig op de concertprogramma’s. Haar pianotrio heeft de harten van veel muziekliefhebbers gewonnen. Niettemin is het interessant om even stil te staan bij de relatie van Clara Schumann met mannen. Juist tegen die achtergrond komt haar krachtige persoonlijkheid tot haar recht.

De eerste man die aandacht verdient is haar vader, Friedrich Wieck (1785-1873). Wieck was een vooraanstaand pianoleraar, die er een eigen, alom gerespecteerde lesmethode op nahield. Daarnaast dreef hij een handel in piano’s. Toen de jonge Clara een groot talent aan de dag legde, begon Wieck haar ijverig te onderwijzen en te stimuleren, om vervolgens met haar als wonderkind de podia op te zoeken.

Hij was daarbij een strenge, veeleisende en soms onredelijke leraar. Voor zijn dochter bestonden vrije tijd en privacy niet. De tijd die ze niet doorbracht op school of achter de piano, werd besteed aan lange wandelingen. Briefgeheim kende vader Wieck niet. Hij hield zelfs voor zijn dochter haar dagboek bij. Na de scheiding van haar ouders – Clara was nog een kleuter – ontbrak helaas het moederlijke tegenwicht in huis. Wieck eiste haar helemaal voor zichzelf op en zijn verzet tegen de ontluikende liefde en het huwelijk tussen Clara en Robert Schumann is spreekwoordelijk geworden. Door dit alles is het beeld ontstaan van vader Wieck als een tiran. Er was echter ook een andere kant.

Wieck wilde niet alleen goede sier maken met zijn wonderkind, maar had voor haar een carrière op het oog, waarin ze haar eigen talent kon ontplooien en een zelfstandig bestaan kon opbouwen. Hij plande haar loopbaan zorgvuldig en gedoseerd. Hij had het beste met haar voor en zijn argwaan jegens de erop los levende Schumann als huwelijkskandidaat was op zijn minst begrijpelijk.

Hij kon het huwelijk echter niet tegenhouden. In 1840 gingen Robert en Clara met elkaar een verbintenis voor het leven aan. Voor Clara ging een grote wens in vervulling, maar ze betaalde hiervoor een hoge prijs. Haar man was op de eerste plaats een romanticus, die met zijn hoofd in de wolken leefde, weinig realiteitszin had en zijn leven niet kon organiseren. Clara was uit een volstrekt ander hout gesneden. Zij was het, die ervoor moest zorgen dat het leven van haar man en haar gezin niet in het honderd liep. Zij was de stabiele factor en de eigenlijke kostwinner van het gezin en de zakelijk manager van haar man. Dat ging ten koste van haar ontplooiingsmogelijkheden op muzikaal gebied.

Robert pinde haar vast op haar verantwoordelijkheid als moeder en echtgenote en verbood haar regelmatig het pianospelen, opdat zij hem bij zijn werk niet stoorde. Aan de andere kant trokken de beiden op artistiek gebied gelijkwaardig met elkaar op. Ze wisselden veel van gedachten en Clara was op muzikaal gebied een belangrijk adviseur voor Robert. Het staat echter buiten kijf, dat Robert als musicus aan het langste eind trok. Clara gaf hem alle ruimte en was een groot pleitbezorger van zijn muziek. De ‘priesteres’ van de muziek was tevens de profetes van de componist Robert Schumann.

Als zodanig zou Clara jaar man lang overleven. In 1856 overleed hij als geesteszieke, waarschijnlijk ten gevolge van een lang latent gebleven syfilisinfectie, een aandoening waaraan destijds veel kunstenaars te gronde gingen. Inmiddels had Clara in de jonge Johannes Brahms (1833-1897) – de huisvriend van het echtpaar en de grootste volgeling van Schumann – een steun en toeverlaat gevonden. Ondanks Brahms’ hunkering naar een meer intieme ontwikkeling van de vriendschap  tussen Clara en hem, bleef het naar alle waarschijnlijkheid bij een platonische relatie, gebaseerd op hun gedeelde kunstzinnige passie, interesse en kunde.

Asceet

Uiteindelijk was er één grote liefde in Clara’s leven, die elke andere liefde overtrof: de liefde voor de muziek. Het zaad voor deze passie was in haar jeugd gezaaid door haar vader – en ze was hem daarvoor tot op hoge leeftijd dankbaar. Ondanks alles wat haar tegenzat, kon ze haar leven lang de muziek blijven beoefenen: als vertolker, componist, docent en uitgever van partituren. Naar eigen zeggen zou ze zelfs haar leven hebben gegeven voor haar professie – hetgeen ze in feite ook heeft gedaan. Behalve priesteres en profetes, was Clara Schumann ook nog eens een groot asceet. Ze had er alles voor over om kleiner te worden, als dat ertoe diende om de muziek groter te maken.

premium

Kunst

Georg Baselitz

8 februari 2022

Waarom Georg Baselitz ondersteboven schildert