In de Volzin podcast Groetjes uit Shambhala ontrafelen hoogleraar Paul van der Velde en theoloog Jonas Slaats - met een kritische blik en een gezonde dosis humor - verschillende vormen van hedendaagse spiritualiteit en esoterie. In deze podcastaflevering gaan ze dieper in op de vraag: hoe goed is je goeroe?
Het volgen van een leermeester is niet alleen van groot belang in veel traditionele religies maar ook in verschillende vormen van hedendaagse spiritualiteit. Wanneer sommigen zo’n leermeester(es) ontmoeten, verliezen ze al eens hun gezonde verstand. Ze laten zich meeslepen door hun spirituele vuur en blijven blind voor de kleine kantjes van hun goeroe, sensei of sjeik. Maar totaal onredelijk is het concept nu ook weer niet.
Beluister het gesprek
Hieronder is een fragment uit het podcastgesprek uitgewerkt (bewerkt).
Jonas Slaats: "Ook al bestaan er veel charlatans die zichzelf voordoen als verlichte goeroes, dat wil niet zeggen dat ‘goeroeschap’ per definitie problematisch hoeft te zijn. Want uiteraard bestaan er wel degelijk personen die op de één of andere manier tot diep spirituele inzicht kwamen en die deze inzichten op een oprechte manier met anderen willen delen. Wanneer het over verschillende kunstvormen gaat vinden we het allemaal vanzelfsprekend dat je de knepen van het vak door ervaren leraren en leraressen aangeleerd krijgt. Maar eigenaardig genoeg zou je het allemaal op je eentje moeten kunnen doorgronden wanneer het over spiritualiteit gaat."
Paul van der Velde: "In veel tradities gaan kunst en spiritualiteit trouwens hand in hand. Zo leerde ik zelf klassieke Indiase dans. Ook die overdracht gebeurt in een goeroe-parampara traditie, dat wil zeggen in een ononderbroken lijn van leermeesters die de danskunst overdragen op hun leerlingen. Je kunt Indiase dans niet oppikken door even een muziekje aan te zetten en wat te gaan springen. Nou ja, je kan dat wel proberen, maar de echte finesses van de kunst worden in goeroe-leerling verband overgedragen. En dat houdt meteen ook een spirituele overdracht in. Wanneer ik mijn Nederlandse lerares over een droom vertelde, bijvoorbeeld, dan kon zij al eens naar haar eigen Indische lerares bellen om te vragen wat die droom kon betekenen. In India worden allerhande kunsten nu eenmaal als ‘sadhana’ omschreven, als een soort toegang tot een spiritueel pad. Zelfs via grammatica en wiskunde zou je de verlichting kunnen bereiken. En vandaar ook dat die term ‘goeroe’ voortdurend valt, zelfs in domeinen die we in het Westen louter als technische aangelegenheden zien."
Slaats: "In die optiek is een goede goeroe een hefboom tot zelfoverstijging. Het is iemand die ziet op welk vlak je nog geblokkeerd zit in je ego en erin slaagt om exact datgene te zeggen of te doen dat jou kan helpen om van dat ego los te komen. Maar jammer genoeg zijn er ook veel ‘lichtgoeroes’ die vooral mensen aan zichzelf binden door telkens opnieuw te zeggen dat ze louter uit goddelijke licht bestaan. Ze negeren het donker dat in hun leerlingen zit en confronteren hen er ook niet mee."
Van der Velde: "Ik kan daar een persoonlijke anekdote aan toevoegen. Mijn danslerares had in haar jonge jaren nogal geleden onder pestgedrag. Die negatieve ervaring kon ze echter compenseren door te excelleren in haar dans. Het zag er ook steeds prachtig uit. Maar het bracht haar soms ook een gevoel van superioriteit. En daar kon haar Indische lerares soms paal en perk aan stellen. 'No! Don’t get ‘bighead’! Down!' zei ze heel streng wanneer mijn lerares te overmoedig werd in haar dans. En dan werd ze verplicht om letterlijk op haar knieën te zitten en voor de voeten van haar lerares te gaan buigen. Die twee waren erg op elkaar gesteld, maar toch zag je dat gebeuren. Vanuit 21ste-eeuws humanistisch en individualistisch gedachtegoed zal dat allemaal wel fout geweest zijn. Maar op dat moment was het op z'n plaats. De hubris van mijn lerares werd op dat moment immers te groot en ze moest wel degelijk even naar beneden getrokken worden."
Slaats: "Net daarom is spiritueel meesterschap zo moeilijk. Je zit constant op een moeilijke psychologische balans. De bedoeling is dat je het ego van je leerlingen doorprikt, maar het probleem is natuurlijk dat je die ego’s dan ook gemakkelijk kan manipuleren."
Van der Velde: "Je moet inderdaad steeds op je hoede zijn. Want de typische ‘lichtgoeroes’, zoals je ze terecht benoemde, zijn vaak nogal uit op het induceren van een soort verslaving bij hun leerlingen. Je komt dan twee keer naar de bijeenkomsten en je wordt omarmd door de goeroe die je laat weten hoe fantastisch en geweldig je bent, maar de derde of de vierde keer opeens niet meer. En dan denk je bij jezelf: “Wat heb ik fout gedaan?” Want je wil die waardering natuurlijk opnieuw voelen. Dát is dan ook het moment van de verslaving. Plots kan je niet meer zonder je goeroe om dat licht in jezelf te voelen."
Slaats: "Een andere ongezonde dynamiek is een spirituele leermeester die om de één of de andere manier de trappers verliest maar die niet tot de orde geroepen wordt omdat de leerlingen te devoot zijn. Zo zag ik al eens een bekende spirituele leermeester steeds dementer worden naar het einde van zijn leven toe. Hij begon behoorlijk wat onzin uit te kramen. Zijn stelden het echter als wijsheid voor en plaatsten de filmpjes op het net. Dat was erg pijnlijk om te zien. Want het kan best zijn dat je ooit veel van zo’n figuur geleerd hebt, maar het is en blijft een mens. En ja, een mens kan jammer genoeg ook dement worden."
Van der Velde: "Soms komt men inderdaad op het punt dat de goeroe onder geen beding kan onderbroken worden. En dan vallen er termen als ‘satsanga’, het samenzijn met de ‘sats’, de deugdzamen, de wijzen. Men ziet de goeroe dan bijna als God zelf. Wanneer die vervolgens nogal rare dingen zegt, blijft men het voorstellen als een soort openbaring."
Slaats: "Nog een andere eigenaardige dynamiek die soms meespeelt is de totale commercialisering van spiritualiteit en de personal branding van allerhande goeroes. Dat valt sterk op bij sommige van de meer populaire Indische goeroes die zich vooral richten op de hogere middenklasse in India en de rest van de wereld. Ze groeiden zo’n typische, grote golvende ‘goeroebaard’, vertellen oppervlakkige spiripraat en strooien wollige one-liners in het rond. Maar achter hun commerciële spiritualiteit, schuilt ook een nauwe band met een aantal extreme hindoenationalistische politici."
Van der Velde: "En naast banden met de politiek, zie je vaak ook nauwe verwevenheid met allerhande bedrijven. Doodeng is dat allemaal. Vooral omdat de woorden van zo’n persoon vaak niet meer betwijfeld worden."
Slaats: "Wanneer we over dit soort goeroes met een gigantische aanhang spreken, wordt wat mij betreft nog een kenmerk duidelijk dat behulpzaam is om een authentieke spirituele leraar van een wolf in schaapsvacht te onderscheiden. Want als een goeroe werkelijk miljoenen volgelingen heeft, dan is dat voor mij net een reden om uiterst sceptisch te worden. Je weet dan immers op voorhand dat er sowieso een zeer commerciële logica achter zit. Met een werkelijk authentieke boodschap zou je nooit bij zo’n immense massa mensen populair zijn. Want, zoals we al bespraken, een echt authentieke spirituele boodschap confronteert je steeds ook met je donkere kanten. En op zo’n confrontatie zitten de meeste mensen niet te wachten."
Van der Velde: "Bij diezelfde types speelt erotiek trouwens ook een grote rol. Ze weten immers erg goed dat er een erotiserende werking uitgaat van hun persoonlijkheid en hun ‘embodiment’. Ze gaan dan heel intens recht in de ogen van iemand kijken als een truc om te verleiden. Nu goed, zo’n verleidende goeroe, dat hoeft allemaal zo erg niet te zijn, zolang het maar tot heil leidt. Maar doet het dat ook? Het vereist een bepaalde stabiliteit van de persoon die aanhanger van de goeroe wordt om daar gezond mee om te gaan en kritisch te blijven."
Slaats: "En ook de goeroe zelf moet een bepaalde stabiliteit hebben om het allemaal niet te veel naar zijn hoofd te laten stijgen."
Van der Velde: "Inderdaad. Ik heb wel vaker gezien dat sommige goeroes ten onder gaan aan de ego cultus die ze zelf hebben opgeroepen. Wanneer je leerlingen je op een voetstuk plaatsen, moet je nu eenmaal erg goed opletten dat je niet zelf ook in dat voetstuk gaat geloven."
Slaats: "Dat is voor mij trouwens ook waarom nederigheid het laatste en misschien ook het allerbelangrijkste element is om een onderscheid te maken tussen goede en problematische goeroes. Zeker wanneer die goeroes het idee verkondigen dat we allemaal goddelijk zijn. In zekere zin is het natuurlijk klassiek hindoeïsme om te verkondigen dat atman (de ziel) en Brahman (het goddellijke) ten diepste één zijn. Maar bij veel hedendaagse goeroes gebeurt er op dat vlak iets eigenaardigs. Want eerst zeggen ze wel 'het goddelijke leeft in elk van ons en dus ook diep in jou', maar vervolgens voegen ze daar plots aan toe: 'Maar ik ben nog net iets goddelijker dan jullie allemaal.' Als je er echt van overtuigd bent dat iedereen goddelijk is, dan zou je in principe vanzelf tot een vergaande nederigheid moeten komen. Dan kan immers niemand boven een ander staan, aangezien we allen het goddelijke evenzeer in ons hebben. Maar de leerlingen van dit soort goeroes laten zich jammer genoeg vangen aan die retoriek. Ook zij gaan dan denken: 'Ja, iedereen is goddelijk, maar de leraar is het nog net iets meer dan ik. En om mijn goddelijkheid te bewaren moet ik dus zoveel mogelijk in zijn buurt blijven.' Het is in die zin frappant hoe een begrijpelijk spiritueel basisidee soms heel snel in zijn tegendeel kan omgedraaid worden."
Lees ook
