premium
Fatima Seedat: "Een vrouw is nooit eigendom van haar man."
© Musawah.org
In de serie islamitisch feminisme gaat journalist Remco van Mulligen in gesprek met verschillende islamitische feministen over belangrijke kwesties in hun traditie, waarbij hij ook reflecteert op zijn eigen christelijke traditie wat hun verhalen met hem zelf doen.
Als niet-moslim krijg je in het Westen het frame mee dat de islam een homo- en vrouwonvriendelijke religie is. Staat op homoseksualiteit in veel landen met een islamitische meerderheid niet een zeer zware straf? En is in het huwelijksrecht de vrouw niet doorgaans ondergeschikt aan de man?
Het zijn onderwerpen waarvan christenen vaak met een mengeling van trots en opluchting zeggen: ja, vroeger keken ‘wij’ daar ook zo tegenaan. Naar de letter genomen zit er in de rooms-katholieke leer nog steeds intolerantie ingebakken, maar in de praktijk trekt het overgrote deel van de katholieken in Nederland zich daar niets meer van aan.
Ons ‘collectieve’ beeld van de islam als intolerante religie klopt niet, laat Fatima Seedat zien. Het ligt genuanceerder. Gender en islamitisch recht zijn al meer dan twintig jaar de rode draad in haar professionele leven. Ze werkt als universitair docent aan het African Gender Institute, verbonden aan de Universiteit van Kaapstad. Daarnaast is ze consultant op het gebied van islamitisch recht en gender.
Islamitisch recht begint meteen na de dood van de profeet Mohammed. Het is een complex geheel met diverse grote denkstromingen, dat zich door de eeuwen heen telkens aanpast aan actuele vraagstukken. Seedat kent die traditie door en door en gebruikt haar om zich te verhouden tot hedendaagse dilemma’s. In dit interview staan twee onderwerpen centraal: lhbti en echtscheiding.
“De Koran en de hadith zijn de twee bronnen waaraan islamitisch recht wordt onttrokken”, begint Seedat. “Geleerden lezen die teksten en zeggen: dit lijkt op een wet, hoe kunnen we dat interpreteren? Ze gebruiken hun ratio en komen tot consensus over wat een wet precies inhoudt.”
Zo ontstond in de eeuwen na de dood van de profeet Mohammed (in 632) een groot aantal wetten, regels van de islam. Dat was geen eenduidig geheel: er waren talloze stromingen en interpretaties, waar uiteindelijk zeven of acht grote rechtsscholen uit voortkwamen.
“Tegenwoordig is het niet meer zo dat je bij één school hoeft te horen. De toegang tot islamitisch recht is gedemocratiseerd. Mensen vinden online een imam of een website. En als wat ze daar horen en lezen hen niet bevalt, gaan ze naar elders.”
Islamitisch recht is niet alleen een verzameling ‘wetten’: het is een ethiek
remco van mulligen
Islamitisch recht is niet alleen een verzameling ‘wetten’: het is een ethiek. Seedat illustreert dat aan de hand van halal vlees. “Vlees dat is geslacht onder het aanroepen van de naam van de éne God, die alles overstijgt, is volgens velen halal. Maar de ecologische beweging stelt de bredere vraag wat verantwoorde vleesconsumptie is. Dan speelt in islamitische jurisprudentie het begrip tayyib een rol: wat is holistisch goed? Het gaat dan niet meer alleen over hoe je het dier doodt. Het gaat over de ecologische voetafdruk en genetisch gemodificeerd vlees. Is je vlees halal als je een dier in een klein hok laat opgroeien? Wat is de impact op ons als we een dier slecht verzorgen, rommel voeren en het daarna opeten? Wat betekent dat voor onze verbinding met het goddelijke?”
Islam en katholicisme lijken niet erg te verschillen in hun omgang met nieuwe verschijnselen. Er is een traditie en die krijgt telkens een nieuwe toepassing. Benedictus XVI stond bekend als de ‘groene’ paus, omdat hij er vanuit het katholiek-sociale denken ideeën op nahield die niet zouden misstaan bij GroenLinks. Paus Franciscus zette met de encycliek Laudato Si’ die lijn voort met een integrale - holistische - visie op ecologie.
Voor onze omgang met dieren is de oude christelijke en islamitische traditie inspirerend, maar als het gaat om de verhoudingen tussen mensen, doemen er regelmatig problemen op. Traditie kan als een molensteen om je nek hangen, als die homoseksualiteit veroordeelt of de vrouw ondergeschikt maakt aan de man. Wie zijn of haar geloof serieus neemt, kan niet zomaar een streep zetten door oude leerstukken die eventjes niet uitkomen. Fatima Seedat ziet traditie als “het verbinden van heden en verleden om vooruit te komen.”
Mensen maken fouten, maar onze natuur is niet inherent zondig. We zijn van nature gericht op het goddelijke
fatima seedat
Ze illustreert hoe dat werkt aan de hand van interseksualiteit. Interseksuele mensen hebben inwendig, uitwendig of genetisch kenmerken van beide geslachten. “Er is een geschiedenis van islamitisch juridisch denken over interseksualiteit”, vertelt Seedat. “Het is er altijd geweest. De profeet Mohammed sprak niet denigrerend tegen hen. Hij benaderde hen als persoon: wat hebben ze gedaan, waar zijn ze geweest, et cetera. Voor hem maakten ze deel uit van de samenleving, werden ze niet uitgesloten.
Aan de manier waarop islamitisch recht hierover schrijft, zie je dat men dit ook vroeger al niet alleen als een biologische kwestie zag, maar ook als een sociale. Het recht geeft aan dat als er geen vastliggend geslacht is, het goed is te wachten tot de puberteit voordat je vaststelt of iemand een man of een vrouw is. Het werd niet al bij de geboorte vastgelegd. Je snijdt niet direct bepaalde geslachtsorganen weg. Juridische teksten zijn genuanceerd over de manieren om zowel sekse als gender vast te leggen.”
Tradities en heilige teksten leiden niet zelden tot conservatieve interpretaties, waarbij de meerderheid de norm bepaalt. Dat is ook in de islam zo, bevestigt Seedat. “Maar dat bevalt ons niet en dus willen wij een ander pad bewandelen. Tegenwoordig is het problematisch om iemand met een andere seksuele oriëntatie te zien als ‘afwijkend’, omdat dit niet aansluit bij het islamitische idee dat we allemaal geschapen zijn met een fitra: een natuur die van God gegeven is. Ik wil kijken voorbij het woord van de tekst, naar de ethiek en diepere betekenis die erin ligt. Dan vind je waarden als rechtvaardigheid, gelijkheid en eerlijkheid.
Iemand die helder spreekt over dit idee van fitra is Muhsin Hendricks, een Zuid-Afrikaanse imam die bekend staat als the gay imam. Zijn idee is dat ons ware zelf is hoe we ons voelen - dat is hoe we geschapen zijn, van God gegeven. Dus als ik mezelf als lesbisch zie, is dat mijn goddelijke vorming. Waarom zou ik daar tegenin gaan? Ik geloof dat God geen fouten maakt, geen kwaad schept. Mensen maken fouten, maar onze natuur is niet inherent zondig. We zijn van nature gericht op het goddelijke.”
Ik wil kijken voorbij het woord van de tekst, naar de ethiek en diepere betekenis die erin ligt. Dan vind je waarden als rechtvaardigheid, gelijkheid en eerlijkheid
FATIMA SEEDAT
Geen erfzonde, geen verpeste menselijke natuur. Het is misschien wel het cruciale verschil tussen islam en christendom. Seedat vervolgt: “Seksualiteit is in de soefi-stroming van de islam een plek waar het goddelijke wordt gerealiseerd. In de islam is seks er ook voor plezier, voor waardering van jezelf. Al Ghazali schrijft over twee menselijke behoeftes: seks en eten. Voedsel consumeer je binnen de regels van wat halal is. Seks consumeer je binnen het huwelijk.”
Islamwetenschapper Kecia Ali schrijft in haar baanbrekende boek over seksuele ethiek en islam ook uitvoerig over lhbti. In een hoofdstuk met de veelzeggende titel ‘don’t ask, don’t tell’ bestudeert ze de afkeuring van intimiteit tussen mensen van hetzelfde geslacht in de islam. Seksuele relaties zijn in de islamitische traditie bepaald door gender (man-vrouw) en hiërarchie, schrijft Ali. Dat verklaart mede waarom de islam homorelaties afkeurt.
Wie online zoekt naar hoe de islam over seksualiteit denkt, komt al snel op een van de talrijke websites van meer salafistische aard. Daar overheersen de rechtlijnige antwoorden. Dat staat haaks op de manier waarop Fatima Seedat tegen de zaken aankijkt. “Salafisten hebben problematische ideeën over hoe je met queer mensen moet omgaan, over hoe ze gestraft moeten worden. Hetzelfde is het geval bij overspel. Het overheersende beeld is dat hier de doodstraf op staat. Historisch zien we in de islam echter heel weinig voorbeelden van dergelijke straffen op homoseksualiteit en overspel. Andere verhalen over hoe we omgaan met homo’s, met queer mannen, zijn uit de beeldvorming weggedrukt.”
Deze tekst is een kort fragment van een uitgebreider interview. Het gehele interview is te lezen in de VOLZIN publicatie Islamitisch feminisme
Fatima Seedat is gepromoveerd op islamitisch recht aan McGill University in Montreal, Canada. Tegenwoordig is ze universitair docent in Genderstudies aan het African Gender Institute van de University of Cape Town in Zuid-Afrika.
Haar werk concentreert zich op de intersectie tussen islam, seksualiteit en recht. Ze schrijft over de raakvlakken tussen islam en feminisme, queer en islam, en egalitaire interpretaties van islamitisch recht. Ook is ze consultant op het gebied van islamitisch recht en gender.
