Vanuit het noorden nadert een klein konvooi schepen over het water van het Almere. Ze varen de smalle vaartjes van het veengebied ten noorden van de stad in om aan te meren bij het fort Utrecht. De paar boeren die in de zomer van 754 op het land bezig zijn, kijken verbaasd op. Ze zien wel vaker vissersbootjes passeren, maar zelden zo’n konvooi. Op het grootste schip staat midden op het dek een bijzondere vracht. Op schragen is een lijkkist neergezet, gedrapeerd met vaandels en gekleurde doeken. Een indrukwekkende lijfwacht van gewapende soldaten begeleidt de kist waarin het lichaam ligt van de vermoorde Bonifatius. Op de andere schepen varen verschillende geestelijken mee. Als ze aanmeren, helpen ze de baar op een kar te tillen en begeleiden hun bisschop naar de Sint Salvatorkerk waar ze hem zijn laatste rustplaats willen bezorgen.
Dankzij bewaarde documenten, briefwisselingen en preken, is er betrekkelijk veel informatie over zijn leven bewaard gebleven. Kort na zijn gewelddadige dood werd dat aangevuld met levensbeschrijvingen, zogenaamde vitae. Ze vullen het beeld aan, alhoewel ze niet altijd historisch betrouwbaar zijn. De heiligenlevens waren vooral bedoeld om zijn heilige status te onderbouwen.
Bonifatius is de naam die hij van de paus kreeg. Hij werd geboren als Wynfreth in het zuiden van Engeland en werd als kleuter naar het klooster gebracht om daar opgevoed en geschoold te worden. Een praktijk die in die tijd vaker voorkwam, maar waarvan wij ons nu afvragen wat dat met de tere kinderziel heeft gedaan. Het zal vast zijn karakter mede hebben gevormd. In het klooster leerde hij de discipline van het dagelijks gebed, werd hij geschoold in het kerkelijk Latijn en in de leerstellingen van het christelijk geloof. Wynfreth was een goede leerling, zijn talenten werden al snel opgemerkt. Hij ontwikkelde zich tot docent en kreeg de leiding van de kloosterschool.
Bonifatius was een man van de strikte lijn. Hij heerste en corrigeerde met strenge hand
bert altena
In de Angelsaksische kloosters heerste een eigen spiritualiteit. Een belangrijk element daarin was het ideaal van de peregrinatio. Het hoogste waar je als gehoorzaam christen naar streven kunt, is eropuit trekken om als vreemdeling te reizen en het evangelie te verspreiden. Noem het een missie, in de dubbele zin van het woord. Ook Wynfreth werd door dit ideaal gegrepen. Hij maakte uiteindelijk, toen hij al in de veertig was, de overtocht naar het land van de Friezen, dat toen de hele delta besloeg, van de Schelde tot de Wezer. Een eerste missietocht verliep weinig succesvol. Bij de tweede poging reisde hij eerst naar Rome om de zegen – en de bescherming – van de paus te krijgen. Bij die gelegenheid ontving hij zijn nieuwe naam, die hij voortaan zou blijven dragen. Bonifatius, de man die goede dingen doet, de weldoener.
Voortvarend ging hij te werk. Zijn werkgebied omvatte grote delen van Noordwest-Europa. Hij begon in onze streken, rond Utrecht, waar hij samenwerkte met bisschop Willibrord, ook een Angelsaksische monnik met zendingsdrang die een halve generatie ouder was. Utrecht, toen nog een bescheiden nederzetting, was het centrum van het christelijk geloof in de Noordelijke Nederlanden. Maar dat stelde buiten de muren van het fort nog niet zoveel voor. Moeizaam probeerde men het evangelie te slijten aan de Friezen die daar niet bepaald op zaten te wachten. Onder bescherming van de heersende vorsten, met gewapende escortes, trokken de beiden mannen erop uit.
Na twee jaar scheidden hun wegen en trok Bonifatius verder naar het oosten. In wat nu Duitsland is, stichtte hij de nodige kloosters en kerken. Hij hield zich vooral bezig met de reorganisatie van de kerkelijke structuren, die in die tijd een nogal rommelig geheel waren. Bisschoppen die hun eigen priesters benoemden of zichzelf wijdden. Kerkelijke leiders die tegelijk wereldlijke heersers waren en eigen belangen boven die van de kerk stelden. Die het niet al te nauw namen met moraal en zede, als hen dat zo uitkwam.
Bonifatius was een man van de strikte lijn. Hij heerste en corrigeerde met strenge hand. Kerkhistoricus Auke Jelsma (1933-2014) hield vijftig jaar geleden een serie radiolezingen over Bonifatius. Hij schetste daarin het strenge karakter van de kerkhervormer. Volgens Jelsma slaagde Bonifatius er niet in begrip op te brengen voor de overtuigingen van de Friezen en Germanen. Hij noemt hem zelfs ‘onmiskenbaar onverdraagzaam’. Het verhaal dat hij een heilige eik omhakte die aan de Germaanse god Donar was gewijd, wordt vaak aangehaald als voorbeeld. Maar het is de vraag of dit legendarische verhaal op waarheid berust. In ieder geval illustreert het wel de mentaliteit van de man. Is dat wat een sterke overtuiging met je doet? Vanaf zijn vroegste jeugd was hij gedrild in de leer van de kerk en gewend om zich te schikken naar de regels van het instituut. Het leven als monnik had hem gehard voor de strijd.
Toch komt uit zijn brieven ook een ander beeld naar voren. Van een man die gevoelig kon zijn en oprechte aandacht voor anderen had
bert altena
Toch komt uit zijn brieven ook een ander beeld naar voren. Van een man die gevoelig kon zijn en oprechte aandacht voor anderen had. Bijzonder is de correspondentie die hij voerde met Lioba, een jonger nichtje, dat hij overhaalde om vanuit Engeland naar Europa te komen. Zij werd het hoofd van een vrouwenklooster in de buurt van Mainz, waar Bonifatius inmiddels aartsbisschop was geworden. Er ontwikkelde zich een tedere briefwisseling tussen beiden.
Op basis daarvan schreef Ina Sijtsma, theoloog en geestelijk verzorger, de Bonifatius Passie waarin het leven van de heilige wordt gezien door de ogen van Lioba. Anne E. de Bruijn schreef de muziek van deze ‘poëtisch vormgegeven collage van tekst en muziek’. Sijtsma: “Volgens mij kunnen wij van Bonifatius leren dat het belangrijk is om je dromen na te jagen. En dat het goed is om dicht bij jezelf te blijven. Mensen hebben dromen nodig en visionaire durf. Dat brengt je verder. Dat heeft mij zelf geraakt toen ik me in het leven van beiden ging verdiepen. Daaruit is de Passie ontstaan, waarin Lioba zingt: ‘In mij leeft hij voort, zijn passie, zijn trouw, zijn liefde voor Christus, zijn liefde voor mensen, in ons leeft hij voort, plaatsen van stilte, om God te zoeken, te groeien in dat geheim’. Dat is de kern.”
Hoeveel we ook van hem weten, het valt niet mee om een eenduidig oordeel te geven over Bonifatius. Zeker niet over een afstand van zoveel eeuwen. Maar geldt niet voor ieder mens, toen en vandaag, dat we een samenstelling van verschillende karaktereigenschappen zijn?
Bonifatius was bij velen geliefd, maar natuurlijk niet bij iedereen. Een tijd lang had hij de wind mee, gesteund door de vorsten, maar op het laatst van zijn leven werd hij in het politieke machtsspel steeds meer naar de zijlijn geduwd. Zijn invloed taande. Het maakte hem tot een wrokkige oude man.
Men vermoedt dat hij mede daarom ervoor koos om op het laatst van zijn leven terug te keren naar zijn oude ideaal, het verkondigen van het evangelie aan de Friezen. Dat was niet zonder risico. Maar misschien nam hij dat risico wel bewust, omdat een eventuele martelaarsdood de bekroning van zijn leven zou zijn. Er is gespeculeerd of Bonifatius bewust zijn gewelddadige einde opzocht. Wat had een bejaarde man van 82 aan het eind van een veeleisend en turbulent leven nog te zoeken in de onherbergzame streken aan de noordkust van de Lage Landen?
Wat zijn motieven ook precies zijn geweest, hij vond er de dood. Of dat bij Dokkum was, is nooit helemaal duidelijk geworden. Zoals er veel meer rondom deze beroemde moord uit onze geschiedenis in de mist van de tijd is opgelost. Hij vond de dood door geweld. Dat betekende dat hij in één klap van een Fries zwaard martelaar was geworden, gestorven voor zijn geloof en voor zijn Heer. Vandaar dat zijn lichaam met de nodige zorg werd overgebracht. In de kerk te Utrecht wilden ze hem graag bijzetten. Want een beroemde martelaar was een lucratieve attractie, omdat het pelgrims aantrok die bij het graf wilden bidden.
Het Bonifatiusfestival vindt plaats van 4 tot en met 6 juni aanstaande in en rond de monumentale dorpskerk van Vries (Noord-Drenthe). Op allerlei manieren wordt het verleden tot leven gebracht. Op zaterdag is er een uitgebreide middeleeuwse markt, waarbij je deel kunt nemen aan diverse workshops, bijvoorbeeld schilderen of gregoriaanse muziek. Er is een roofvogelshow en je kunt een demonstratie boogschieten meemaken. Vermaak voor jong en oud.
Onderdeel van het festival is een symposium op zaterdag, over de betekenis van Bonifatius voor kerk-zijn in de 21ste eeuw. Sprekers zijn Hinne Wagenaar, predikant en pionier van Nijkleaster in het Friese Jorwert en Jacobine Gelderloos, dorpskerkenambassadeur binnen de Protestantse kerk in Nederland (PKN).
Er is veel ruimte voor theater en muziek. Tijdens het festival zijn er twee uitvoeringen van de Bonifatius Passie van Ina Sijtsma en Anne E. de Bruijn. De interactieve theateruitvoering van Illustere Figuren over Bonifatius speelt op zaterdagavond en zondagmiddag. Zondagmorgen is er een oecumenische openluchtviering.
Je kunt overnachten op de speciale festivalcamping in het midden van het dorp. Daarnaast zijn er tal van andere overnachtingsmogelijkheden in de regio. Er zijn fiets- en wandeltochten uitgezet langs interessante locaties in de nabijheid van Vries. De omgeving biedt veel natuurschoon, met dichtbij de Nationale Parken Drentsche Aa en Drents-Friese Wold. Kortom genoeg redenen om naar Vries te komen voor iedereen die op zoek is naar een zinvolle bestemming in eigen land.
Meer informatie en boekingsmogelijkheden op www.bonifatiusfestivalvries.nl. Voor abonnees van Volzin zijn er speciale arrangementen met korting.
De spannende vraag is of deze historische grootheid ook nog relevant is voor onze moderne tijd. Wie daarvan overtuigd is, is Tim Verbeek, een jonge theatermaker. Met zijn gezelschap Illustere Figuren duiken ze regelmatig in de geschiedenis om vergeten historische figuren voor het voetlicht te halen. Momenteel zijn ze druk bezig met een nieuwe productie, over Bonifatius de Weldoener, die dit voorjaar in première zal gaan: “Voor mij is Bonifatius iemand met twee kanten. Een geduldige en bedachtzame man die de tijd nam voor een rustige afweging van wat hij moest doen. Maar hij was ook uiterst bevlogen en ongeduldig. Hij kon keihard en rigoureus zijn, als hij dat nodig vond. Die beide kanten koppelen we in onze voorstelling aan het huidige debat. We zetten Bonifatius neer als gast in een hedendaagse talkshow. In onze gepolariseerde maatschappij is het belangrijk om oog en oor te hebben voor wat wij in onze voorstelling de ‘zwijgende meerderheid’ noemen. Om die positie te verkennen, gebruiken we Bonifatius als een soort spiegel voor onze eigen tijd.”
Hoe werkt dat precies? Tim: “We komen in de repetities telkens tegen dat nuance, tijd en aandacht hard nodig zijn in onze huidige samenleving, maar het verlamt ook. We merken dat soms een extremer en harder standpunt het bestaande denkkader kan verleggen en daardoor tot anders handelen aanzet. Beide zijden van het ‘zwijgende midden’ herkennen we als een eigentijds dilemma. De waarde van zwijgen: geduld, aandacht, ruimte en tijd. Maar ook de makke ervan: passiviteit, verlamming, stilstand. We ontdekken waar wij zelf zwijgen en waar onze drang zit om ons juist uit te spreken. Dat is waar we graag met het publiek over in gesprek gaan.”
Historisch gezien is hij van grote betekenis geweest voor de komst en de consolidering van het christendom in onze contreien. Hij was een belangrijk organisator, heeft invloed gehad op de inrichting van de maatschappij en was een onvermoeibaar pleitbezorger van het katholieke geloof, in nauwe verbinding met de paus van Rome. Hij werd gedreven door een sterk ideaal en deed zijn best om die innerlijke beleving van het geloof over te brengen op iedereen met wie hij in contact kwam.
Het hoort tot het wezen van heiligen, mannen en vrouwen, dat hun voorbeeld nieuwe generaties inspireert. Daarom is het van belang hen in je midden te hebben, ook letterlijk.
Historisch gezien is Bonifatius van grote betekenis geweest voor de komst en de consolidering van het christendom in onze contreien
bert altena
De kerkelijke en wereldlijke machthebbers van zijn tijd beseften dat. Vandaar het getouwtrek om zijn stoffelijke resten. De belangen waren groot. Het lukte niet om zijn lichaam voor Utrecht te behouden. De bisschop van Mainz, waar Bonifatius als aartsbisschop aan verbonden was, eiste het op. Via de Rijn werd het stroomopwaarts daarheen gebracht. Maar ook daar bleef hij niet. Zijn lijk werd verder landinwaarts naar Fulda overgebracht, waar Bonifatius een belangrijk klooster had gesticht. Met achterlating van zijn kleding en een aantal vitale organen in Mainz, dat was kennelijk het compromis.
Zijn lichaam ging voor ons land verloren. Zijn naam en zijn geest leven voort. Zo wordt in Vries, waar de plaatselijke dorpskerk sinds een aantal jaren de naam van Bonifatius draagt, in het Pinksterweekend een groots Bonifatiusfestival georganiseerd. Het verleden komt tot leven. Het is de overtuiging van de organisatoren dat Bonifatius, over een afstand van eeuwen, kan bijdragen aan verbinding in onze huidige maatschappij. Om te beginnen al door zoveel verschillende mensen samen te brengen. Zo blijft hij een levende inspiratiebron, precies zoals een heilige betaamt.
Bert Altena is als predikant verbonden aan de Protestantse gemeente Vries en daarnaast werkzaam als stadspredikant van de Protestantse gemeente Assen met de opdracht om missionaire en oecumenische activiteiten te ontwikkelen. Voor meer info: www.bertaltena.com.
