Into Nature - Bargerveen
© Heleen Haijtema
Het afgelopen jaar heb ik de onschatbare waarde gevoeld van mensen en plekken die ons troost, hoop en verbeelding geven. Voor mij horen kunstruimten daarbij en ik ontdekte dat de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dit benadrukt. Uit hun onderzoek blijkt namelijk dat het beleven van kunst onze gezondheid bevordert: het vermindert stress, depressie en verdriet. Ik geloof dat dit komt omdat de kunstwereld geen vastomlijnde antwoorden heeft klaarliggen, maar ruimte biedt voor verwondering. Het zijn plekken waar een glimlach verscholen ligt en waar ons verdriet er mag zijn. Waar we gelijkgestemden kunnen ontmoeten en een constellatie aan nieuwe perspectieven kunnen ontdekken. Waar we kritisch kunnen terugblikken naar het verleden, op kunnen gaan in het heden en vast vooruit durven dromen naar de toekomst. De (kunst)wereld ligt deze zomer aan onze voeten, en ik draag graag een aantal plekken aan waar het goed toeven is.
Een van de leuke dingen van kunst is dat er geen regels zijn. Het is geen gestroomlijnde wedstrijd met twee helften en een verplichte rust. Geen product met een functie. Het hoeft niets en mag alles zijn. Kinderen verstaan dit vaak feilloos, maar hoe ouder we worden hoe lastiger we het vinden en op zoek gaan naar antwoorden. Sommige tentoonstellingen weten het toch voor elkaar te krijgen om je iets te laten voelen van spontaniteit, intuïtie en ongehinderd ontdekken. Museum Voorlinden in Wassenaar slaagt daar vaak in. Naast een vaste collectie vol verrassingen hebben ze deze zomer de tentoonstelling Listen to your Eyes, waarin een verzameling van de meest sprankelende kunstwerken te zien is. Kunstwerken vol kleur, humor en plezier. Het liefst verklap ik er niets over, zodat je zelf kunt gaan kijken. Rondom het museum ligt overigens een weelderige tuin waar je heerlijk kunt ronddwalen.
Ook op de Hoge Veluwe kun je volop genieten, met als kers op de taart een tentoonstelling van Marinus Boezem (1934, Nederland) in het Kröller-Müller Museum. Deze kunstenaar staat bekend om zijn koffer vol schetsen van kunstwerken die zouden kunnen bestaan. Hij gaat er al decennia mee op pad langs musea en galeries. Gekleed in een net pak, als een echte verkoper. Hij toont zijn werken en pas wanneer een kunstruimte serieuze interesse heeft, blaast hij ze leven in. Deze zomer mag hij zijn koffer fors uitpakken bij zijn tentoonstelling Alle Shows, en ik vermoed dat vele bezoekers die met een grote glimlach zullen verlaten.
Veel mensen denken bij kunst aan binnenruimten, maar in ons land zijn tal van kunstwerken in de natuur te vinden. Zoals het Hemels Gewelf van James Turrel (1943, VS) bij Kijkduin. Het ligt verscholen in een aangelegde duinkom die met gras is begroeid. Middenin staat een natuurstenen bank waarop je liggend hemelwaarts kunt turen, terwijl het licht en de wolken over je heen bewegen. Een ervaring die eenvoudig klinkt, maar je zomaar even van dat bankje zou kunnen optillen. Bij Turrel ben je in goede handen: de kunstenaar is namelijk ook piloot. Hij vindt het daarboven zo magisch, dat hij met zijn kunstwerken altijd iets van dat stukje hemel probeert mee te nemen zodat je het zelf kunt ervaren.
Wanneer je liever met beide voeten op de grond blijft, kun je rondwandelen in De Groene Kathedraal van Marinus Boezem. Ik noemde de kunstenaar hiervoor al even, maar dit werk is van een ander kaliber. De Groene Kathedraal is in 1987 aangeplant en bestaat uit 178 populieren die intussen zijn uitgegroeid tot een ruisende kerk waar je stil van wordt. Je kunt er met je blote voeten in het gras staan en voelen dat het leven volop bloeit en zingt. De kathedraal staat nu nog in een veld, maar zal uiteindelijk worden omringd door woonhuizen van de stad Almere die er steeds dichter naar toe groeit. De kunstenaar vindt het een mooi idee dat zijn kathedraal in de toekomst middenin de gemeenschap komt te staan.
Waar gemeenschappen over de hele wereld gescheiden zijn door zichtbare en onzichtbare grenzen, weet kunst die te overbruggen. Zo is het deze zomer bijvoorbeeld mogelijk om Amir (2000, Afghanistan) te ontmoeten, een jonge vluchteling die sinds 2020 in Moria woont. Hij is 21 jaar, geeft er Engelse les aan kinderen en droomt ervan om fotograaf of piloot te worden. Amir kwam er vast te zitten en zocht naar manieren om contact te maken met mensen in Europa. Dit deed hij door een Instagram-account te starten met Ali en Mustafa uit Afghanistan, Qutaeba uit Syrië en Noemî, een Spaanse beeldredacteur die in Nederland woont. Het account heet Now you see me Moria en bevat beelden en verhalen over het dagelijks leven in het vluchtelingenkamp. Ze vertellen ons over het leven dat ze achterlieten, de mensenrechten die in het kamp geschonden worden, en over de toekomstdromen van de bewoners.
De kunstwereld heeft geen vastomlijnde antwoorden klaarliggen, maar biedt ruimte voor verwondering
gerda van de glind
Daarnaast hebben ze foto’s beschikbaar gemaakt waarmee Europese ontwerpers werden uitgenodigd om posters te maken waarmee wordt opgeroepen tot verandering. Door deze verhalen in tekst en beeld te gieten, hopen ze de mensen achter de verhalen te laten zien en aandacht te vragen voor hun situatie. Het kamp heeft capaciteit voor drieduizend mensen, maar een zomer geleden waren er nog vier keer zoveel inwoners. Omdat we nooit mogen vergeten dat het hier niet om aantallen maar om mensen gaat, zijn alle foto’s, posters en verhalen deze zomer te zien bij FOAM en het Fotomuseum in Amsterdam. Amir zijn droom om fotograaf te worden is daarmee dichterbij gekomen, maar zelf zit hij nog altijd op Moria.
Een zee van kleine bootjes deint in de Lichthal van het Tropenmuseum in Amsterdam. Het zijn er 4381, en ze staan symbool voor het aantal dagen, weken en maanden sinds de crisis in Syrië begon. Het is het thuisland van kunstenaar Issam Kourbaj (1963, Syrië) en ondanks tien jaar van verwoesting en verdriet koestert hij hoop. Elk bootje bevat daarom een zaadje, als baken van vernieuwing en groei. Zo wil de kunstenaar laten zien dat er zelfs in de diepste duisternis nog plaats is voor licht. Zijn indrukwekkende tentoonstelling bevat daarom ook een verzameling van zaden en planten, waaronder een 16e-eeuws herbarium met medicinale planten uit Syrië. Ze tonen veerkracht en perspectief op genezing.
Een tentoonstelling waar ook genezing te vinden is, is die van Afra Eisma (1993, Nederland) in het Fries Museum: Your Silence Will Not Protect You. De titel van de tentoonstelling komt uit een gedicht van Audre Lorde, uit wiens werk de kunstenaar kracht haalde bij het verwerken van haar eigen trauma’s. De museumzalen zijn gevuld met kleurrijke wandkleden, keramiek en papier-maché en leiden je langs verschillende emoties. Met deze verschillende werken reflecteert de kunstenaar op haar eigen trauma’s en kwetsbaarheid. In de tentoonstelling reis je langs verschillende ruimten die symbool staan voor de plekken in het lichaam waar je emoties ervaart zoals de maag, het hart en de mond, en ondanks de zware ondertonen proeft haar werk vooral helder en troostend.
Voor wie op zoek is naar meer plekken van hoop en veerkracht, maar niet in de gelegenheid is om ze fysiek op te zoeken, kan ik het zomernummer van See All This Magazine aanbevelen. Het staat namelijk geheel in het teken van hoopvolle plekken en is samengesteld door fotograaf Iwan Baan (1975, Nederland). Hij reisde de afgelopen vijftien jaar de wereld over, maar toen hij door de pandemie niet meer kon reizen dook hij zijn archieven in om de meest inspirerende plekken te laten zien. Reis vooral met hem mee langs een uit steen gehakte kerk in Ethiopië, gemeenschapshuizen in India, watertuinen in Japan en een bomen bibliotheek in Mexico. Hoewel je er niet fysiek bent, geven ze zelfs vanaf papieren bladzijden lucht, licht en ruimte.
In het Museum Catharijneconvent in Utrecht is een tentoonstelling te zien die geheel in het teken staat van misschien wel de beroemdste vrouw op aarde: Maria Magdalena. Ze is aanwezig in kunstwerken van klassieke kunstenaars zoals Rubens en Rembrandt, maar ook van hedendaagse kunstenaars zoals Bill Viola en Maria Roosen. In de tentoonstellingstekst is te lezen dat iedereen Maria kan ontmoeten, ongeacht cultuur of religie, omdat zij symbool staat voor liefde, verdriet, bescherming, vrouw-zijn en troost.
In de tentoonstellingstekst is te lezen dat iedereen Maria kan ontmoeten, ongeacht cultuur of religie, omdat zij symbool staat voor liefde, verdriet, bescherming, vrouw-zijn en troost
gerda van de glind
Een andere vrouw die voor velen voor deze thema’s staat is de kunstenaar Frida Kahlo (Mexico, 1907-1954). Kahlo raakte als achttienjarige ernstig gewond tijdens een tramongeluk en haar fysieke en mentale pijn verwerkte zij in haar schilderijen. Ze was niet alleen een bijzonder getalenteerd kunstenaar, maar ook radicaal in haar denken, lichamelijk gehandicapt, bicultureel en biseksueel. Ze inspireert dan ook vele mensen met haar schilderijen, haar houding en haar levensverhaal, die je in het Cobra Museum voor Moderne Kunst in Amstelveen kunt gaan ontdekken. Wie je ook bent, aan deze vrouwen kun je je verdriet toevertrouwen.
Het Museum van de Geest is gevestigd in het Het Dolhuys, het voormalige Pest-, Dol-, en Leprooshuis van de stad Haarlem. Hier is 700 jaar lang onderdak geboden aan mensen in crisis. Sinds 2005 wordt het gebruikt als museum waar de mens in al haar facetten in beeld mag worden gebracht. Zo hopen ze meer begrip te creëren voor mensen die afwijken van de ‘norm’ in hun gedrag, denken en emoties. Op dit moment is er o.a. de tentoonstelling Het wonder van de Geest te zien, waar er van alles te ontdekken valt over je eigen geest en die van de ander.
Dan is in dit museum ook nog een nieuw kunstwerk te zien van Marlene Dumas (1953, Zuid-Afrika), dat bestaat uit 26 portretten van mensen uit een psychiatrische inrichting, en portretten van hun knuffels of elementen uit hun omgeving. De kunstenaar heeft de mensen meerdere malen ontmoet en zegt over dit project dat ze hen niet wilde afbeelden als mensen waar je medelijden mee hebt, maar als mensen in hun complexiteit. Het ging haar er om dat we elkaar kunnen ontmoeten in die kant die we zo zelden laten zien, “met al onze angsten, vrezen en ongelukkigheden.” Een bijzonder en belangrijk streven, geloof ik.
In het Rijksmuseum in Amsterdam is voor het eerst een tentoonstelling te zien over het slavernijverleden. Dat is natuurlijk allesbehalve lichte kost, maar wel ontzettend belangrijk. Om te weten wie we vandaag zijn, moeten we immers ook durven terugkijken naar waar we vandaan komen. Waar is het land waarin we wonen op gebouwd? Welke keuzes zijn er in het verleden gemaakt die ook in het heden doorwerken? In de geschiedenislessen op school heb ik vooral geleerd dat Nederlandse zeevaarders helden waren die allerlei gave schatten naar ons land brachten. Maar inmiddels weet ik dat de ontmenselijking, roof partijen en andere gruweldaden uit het lesmateriaal is weggelaten. Wat mij betreft is deze tentoonstelling daarom een zeldzame kans om te leren over wat er achter die opgepoetste façade van ons geschiedenis verhaal schuilgaat. En zelfs wanneer er al veel over gelezen en gezegd is: de geschiedenis verbeeld zien is iets heel anders. Wanneer er ketenen voor je op de grond liggen waar mensen als dieren in vast zaten, dan dan is iedere discussie even overbodig, en blijft alleen de mens over.
Voor wie na alle zwaarte van het afgelopen jaar graag vooruit droomt is er ook genoeg te beleven deze zomer. Zo kun je op verkenning door Drenthe tijdens Into Nature: een kunstexpeditie die je wandelend of fietsend kunt verkennen. De tentoonstelling is tussen 31 juli en 24 oktober te zien rondom het Bargerveen in Emmen. Het thema is New Energy en gaat over de verschillende soorten energie die in het landschap besloten liggen. Ook in Overijssel is een mooie kunstroute samengesteld voor de IJsselbiënnale. Deze route is 120 kilometer lang en in verschillende etappes opgedeeld. De tentoonstelling is nog tot en met 19 september te zien en onderweg kom je kunstwerken tegen die over de impact van klimaatverandering op ons landschap gaan. Daarmee doen ze je niet alleen stilstaan bij de wereld zoals we die nu onder onze voeten vinden, maar ook over hoe we die willen achterlaten.
Deze vraag is ook sterk voelbaar in de tentoonstelling Borealis in het Fotomuseum in Den Haag. Fotograaf Jeroen Toirkens en journalist en televisiemaker Jelle Brandt Corstius reisden voor dit project langs (oer)bossen over de hele wereld, om samen met de bewoners aandacht te vragen voor het belang van bossen in de strijd tegen klimaatverandering. Samen met hen kan je vast vooruit dromen over een toekomst die we aan de horizon kunnen zien gloren. Opdat het daar weelderig, kleurrijk en goed toeven is.
Gerda van de Glind studeerde aan ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten in Enschede en woont in Arnhem. Ze werkt als freelance schrijver en zet het liefst hedendaagse kunstenaars in de schijnwerpers met verhalen die door iedereen te volgen zijn. Haar artikelen zijn terug te vinden bij mister Motley, Metropolis M en See All This. Daarnaast maakt ze kunst- en educatieprogramma’s voor Platform POST en Kunstenlab.
