'My Octopus Teacher' laat zien dat we zijn vergeten zelf een onderdeel te zijn van de natuur

Laat Anna Breytenbach maar niet door het Dolfinarium in Harderwijk lopen en haar blik werpen door de glazen wanden van de aquaria. Laat haar maar niet binnen in de varkensstallen in Noord-Brabant. Open de deur niet voor haar in de pelsdierhouderijen waar de nertsen bij honderdduizenden vergast worden omdat ze met het coronavirus besmet zouden kunnen zijn.

Hoe zou ze er bijstaan als ze een Nederlandse slachterij zou bezoeken om te zien hoe daar de runderen, lammeren, bokken en varkens binnen worden gedreven en gedood worden voor hun vlees? De Zuid-Afrikaanse Anna Breytenbach is namelijk uiterst bekwaam in het vakgebied van de ‘interspecies communication’: het intuïtieve contact tussen verschillende levenssoorten. De ene levenssoort is de mens, de andere het dier.

In de documentaire The Animal Communicator, die een aantal jaren geleden werd gemaakt, wordt duidelijk hoe die communicatie eruitziet. Ze bezoekt een Zuid-Afrikaans park waar roofdieren worden opgevangen die bijvoorbeeld een zwaar leven hebben gehad in een dierentuin. Sinds een half jaar bevindt zich er ook een zwarte panter, die zijn nachtopvang niet wil verlaten en zijn tanden blootlegt bij iedere mens die dicht in de buurt van het hekwerk durft te komen.

De mannelijke hoofdverzorger, die zonder vrees knuffelt met de leeuwen die hij opvangt, is bang voor deze zwarte panter en weet niet wat hij met het dier moet. Eigenlijk vindt hij het te gevaarlijk om de hem onbekende Anna Breytenbach bij de panter, die de naam Diabolo draagt, te laten komen. Maar zijn ogen worden vochtig van ontroering als hij ziet hoe de vrouw in het zwijgzame gesprek dat ze met de zwarte panter voert het dier rustig weet te krijgen.

Ze voelt en hoort van het dier hoezeer het door mensen is getraumatiseerd en dat het overweldigd is door de nieuwe opvangplek waar het nu heen is gebracht. Ook nog iets: de naam Diabolo staat het dier niet aan, geeft Breytenbach door. Het dier voelt zich niet thuis bij de donkerte en het demonische in die naam. De eerder sceptische hoofdverzorger gelooft het, en doopt het dier tot: ‘Spirit’.

Craig Foster

Eén van de makers van deze documentaire was de Zuid-Afrikaanse natuurfilmer en –fotograaf Craig Foster, die zelf als kind opgroeide aan de zuidkust van zijn land, in een houten bungalow waarvan de ramen dichtgetimmerd moesten worden als de Atlantische stormen het zeewater hoog tegen het huis deden opspatten. Samen met zijn broer zwom hij al jong door de zeewierwouden onder het wateroppervlak van de Zuid-Afrikaanse baaien, om daar te ontdekken hoe verbeeldingsrijk het leven in de zeeën is, waar de dieren nog niet geleerd hebben bang te zijn voor de mens.

Craig Foster heeft, ongetwijfeld gevoed door die jeugd, al jarenlang een fascinatie voor de eenwording tussen mens en natuur, en vooral tussen mens en dier. Een andere documentaire van zijn hand is Touching the Dragon, waarvoor hij een man filmde die ’s nachts gaat zwemmen met een krokodil, een dier dat de man zo goed heeft leren kennen dat hij de krokodil op zijn rug in het water kan leggen, zich tijdens het zwemmen door het dier kan laten voorttrekken en de krokodil in alle rust een kus op de kop kan geven. Dat alles terwijl de tanden van het majestueuze dier blijven herinneren aan de ontzagwekkende kracht die in de krokodil huist.

De nieuwste film van Foster, My Octopus Teacher, die te zien is op het Amerikaanse streamingplatform Netflix, is van nog persoonlijker aard dan de vorige. Na jarenlang natuurfilmen raakte de Zuid-Afrikaan opgebrand. Hoe dat is gekomen maakt hij niet duidelijk. Maar zoals een burn-out doorgaans doet, dwong deze crisis hem halt te houden en zijn leven te overdenken.

Rond dezelfde tijd verhuisde hij naar Simonstad, een woonplek gelegen onder Kaapstad op het Kaapse schiereiland dat een deel van de Valsbaai omsluit. Simonstad is overigens, net als de stad Stellenbosch, vernoemd naar de zeventiende/achttiende-eeuwse Nederlandse gouverneur Simon van der Stel, die namens de VOC twintig jaar deze Nederlandse Kaapkolonie bestuurde.

De Valsbaai

In zijn periode van stilstand vertrok Craig Foster elke dag vanuit Simonstad naar de Valsbaai om daar, net als in zijn jeugd, te gaan zwemmen in de kelpwouden onder het wateroppervlak van de zee. In de baai komen de Atlantische Oceaan en de Indische Oceaan bij elkaar, en grijpen daardoor warme en koude stromingen ineen. Foster ging dus terug naar waar hij vandaan kwam, gedwongen door zijn burn-out.

Dat doet denken aan een teruggang naar de oervloed, waarvan het Bijbelse scheppingsverhaal spreekt. Met die oervloed is alles begonnen, zegt ook het voorchristelijke Mesopotamische scheppingsverhaal, waarin God aan het begin van de schepping vecht met een monster uit de zee. Dat is de Leviathan waarover ook wordt gesproken in de Bijbelboeken Psalmen, Job, Jesaja en de Openbaring van Johannes.

Craig Foster zelf komt ook een kronkelend zeemonster tegen, in dat kelpwoud, met zijn lange wuivende bladeren: een vrouwelijke octopus. Hij zal al vaker een octopus hebben gezien, maar zijn ogen worden geopend voor het bijzondere van dit dier doordat hij de octopus eerst niet herkent. Hij ziet op de bodem van de zee plotseling een haast levend kunstwerk: een dier dat zichzelf camoufleert door het omhooghouden van talloze schelpen.

Als het dier alles een moment later laat vallen en wegschiet, ziet hij dat het een octopus was. Veel later pas ontdekt hij dat de octopus zich probeerde te verschuilen voor de vele gestreepte kathaaien die zich in de Vlasbaai bevinden. Foster gaat de octopus achterna en zoekt haar in het daaropvolgende jaar elke dag. Met een onderwatercamera filmt hij het hele proces waarin hij steeds beter contact met het dier maakt, totdat zij haar tentakels naar hem uitreikt, ze samen door het water zwemmen en zij zich met haar tweeduizend zuignappen welhaast liefdevol aan hem vasthecht. Foster raakt diep onder de indruk van de intelligentie van het dier en gaat, evenals Anna Breytenbach, zich er emotioneel sterk mee verbinden.

Hij wordt diep geraakt als op een dag de octopus niet kan ontkomen aan een kathaai en één van diens tentakels wordt afgerukt. Het dier is verzwakt, halfdood, maar maakt een wederopstanding mee: waar de arm verdween, groeit gaandeweg een nieuwe tentakel die na honderd dagen volgroeid is. Dit mirakel resoneert in Foster: net zo kan hijzelf wederopstaan na de mentale inzinking waarin hij terecht is gekomen.

De oerzee

In deze verhalen over Anna Breytenbach, de man en zijn krokodil en Craig Foster met de octopus gebeurt iets wezenlijks: de vervreemding tussen mens en natuur wordt opgegeven. Door de wetenschappelijke revolutie vanaf de zeventiende eeuw heeft de mens zich losgemaakt van zijn natuurlijke omgeving en is hij zichzelf gaan zien als iemand die tegenóver de natuur staat en die de natuur kan onderwerpen en bemeesteren, dankzij zijn ratio.

Het diepe gevolg hiervan is dat zowel de mysterie als de intrinsieke waarde van de natuur uit het oog is verdwenen. Bijna de enige waarde die de natuur nog voor ons heeft is economisch van aard. Het probleem daarvan is dat de natuur functioneel moet worden gemaakt om nog van belang te kunnen zijn. Niet een staande boom is waardevol, maar een boom die is gekapt. Niet een loslopend rund is waardevol, maar een melk- of vleeskoe.

De natuur is verworden tot een inventaris van hulpbronnen en de mens is het besef kwijt dat hij een onderdeel is van die natuur. Het is daarom goed dat de mens terugkeert naar de oerzee waarin zijn begin ligt.