Dit online jaaroverzicht is een samenvatting van een uitgebreider en completer jaaroverzicht. Deze is via deze link downloaden als een rijk geïllustreerde PDF-publicatie van 33 pagina's. U kunt ook op de foto van de publicatie klikken om naar de webwinkel te gaan.
De belangrijkste datum van dit aflopende jaar 2022 is zonder enige twijfel voor mij: 5 november. Want in die avond, pal voor de opening van de klimaatconferentie in Sharm-el-Sheikh in Egypte, werd Veerle geboren, ons eerste kleinkind. Ik ga er zonder meer van uit dat zij de acht miljardste wereldburger is, al mist hier een stevige bewijsvoering. Tijdens de belangrijke klimaatconferentie kwam de wereld bijeen om over de toekomst van onze diep geschonden aarde te praten en de voorzitter riep dat het nu de keuze is tussen daden of ten onder gaan. Een dag later, op 6 november, kreeg ik Veerle in de armen gelegd. Het Theologische Jaaroverzicht schrijf ik dit jaar met het oog op de toekomst van Veerle en al die kleine mensenkinderen die nu nog geen benul hebben van wat wij hebben aangericht, hebben nagelaten, of waar we het vuur voor uit onze sloffen hebben gelopen.
Om een of andere reden vind ik het kijken naar schaatswedstrijden van een zalige ontspanning. Zo ook naar die van de Olympische Winterspelen van Beijing in februari waar Irene Schouten en Suzanne Schulting tot grootse prestaties kwamen. Maar onder die chauvinistische pret borrelde de onrust. Want tegelijkertijd waren er de toenemende berichten van samentrekkingen van Russische troepen aan de grens met Oekraïne. Een grootschalige oefening heette het te zijn. Sommige westerse inlichtingendiensten waarschuwden voor een komende oorlog. Er maakte zich een sterke beklemming van mij meester: ze wachten tot de Spelen afgelopen zijn. En inderdaad, vier dagen later, op 24 februari, vielen Russische troepen Oekraïne binnen.
De NAVO-landen reageerden met allerlei mogelijke boycotten van Russische belangen, maar al snel met steeds meer wapenleveranties, die de Oekraïners in staat zouden moeten stellen zichzelf te verdedigen. De oorlog kantelde langzaam maar zeker in het voordeel van de Oekraïners, onder de bezielende leiding van president Zelenski, die ogenschijnlijk onvermoeibaar zijn volk dagelijks oproept de moed erin te houden.
Wie had ooit kunnen denken dat we aan de rand van een wereldoorlog terecht zouden kunnen komen?
herman koetsveld
Wie had ooit kunnen denken dat we aan de rand van een wereldoorlog terecht zouden kunnen komen in een tijd die smeekt om in gezamenlijkheid de grote problemen van onze tijd het hoofd te bieden? De retoriek uit Moskou veranderde onder de druk van de grote verliezen naar bizarre voorstellingen, mede ingegeven door de Russisch-Orthodoxe kerk onder leiding van patriarch Kirill. Hij vatte het zo samen: “De strijd tegen het neoliberalisme is een poging om de Antichrist te stoppen, die bezig is om de mensheid te vernietigen.” Eerder al noemde Kirill Poetin de “uitverkoren duiveluitdrijver”. De strijd tegen Oekraïne is in dit door kerk en politiek gebezigde jargon inmiddels een strijd tegen ‘het satanisme’ van het Westen, daarbij doelend op de principiële gelijke behandeling van lhbti’ers.
Het is fascinerend en diep verontrustend tegelijk dat de mate van ruimte die een samenleving biedt aan de eigen beleefde individuele (seksuele) identiteit van mensen het grote schisma blijkt te zijn tussen niet alleen volken, maar ook tussen bevolkingsgroepen en religieuze gemeenschappen, zoals onder meer in de VS dit thema een hoofdrol speelt in de scherpe polarisatie tussen Republikeinen en Democraten.
De oorlog in Oekraïne raakt inmiddels de hele wereld in de voedselvoorziening en de energieschaarste. Het werd ineens pijnlijk duidelijk hoezeer Europa in zijn energiebehoefte afhankelijk is geworden van Russisch gas en olie. Het pokerspel rond de behoefte aan energie voorafgaand aan deze winter is buitengewoon grimmig en raakt inmiddels zo’n beetje alle sectoren van samenlevingen wereldwijd. Uitgezonderd wellicht landen als Qatar die zwemmen in de oliedollars en ogenschijnlijk probleemloos alles kunnen kopen wat men maar wil: van het WK-voetbal tot de levens van duizenden zwaar onderbetaalde en uitgebuite arbeiders uit de straatarme Aziatische landen.
Zo doet zich de merkwaardige paradox voor: terwijl de doorgaande mondialisering minstens de onderlinge verbondenheid, maar inmiddels vaak ook de afhankelijkheid van alle landen verder versterkt, lijkt de noodzaak tot zelfvoorziening en dus regionalisering zich steeds nadrukkelijker aan te dienen. En dat niet alleen vanwege de geopolitieke bewegingen in de machtsverhoudingen, maar ook vanwege de absurditeit van het gesleep over de hele wereld van overbodige goederen en grondstoffen die een regelrechte aanslag blijken te zijn op de draagkracht van het zo kwetsbare ecologische systeem.
De recente en afgelopen klimaattoppen met al hun afspraken en beloftes ten spijt stijgt de uitstoot van broeikasgassen nog steeds met alle inmiddels overal voelbare gevolgen van dien. “We zitten op de weg naar de klimaathel, met onze voet vol op het gaspedaal”, aldus VN-baas Guterres. De onvoorstelbare grootte van de overstromingen in Pakistan wordt algemeen gezien als een van de aantoonbare gevolgen van de opwarming van de aarde.
De vraag is hoe dit land – en zoveel andere getroffen landen door droogte, vuurzeeën, orkanen en overstromingen – de enorme schade te boven kan komen. Het zijn doorgaans de armste landen, die nauwelijks hebben bijgedragen bij de uit de hand gelopen uitstoot, die nu naar de rijke veroorzakers kijken: gaan jullie ons nu helpen of denken jullie nog steeds allereerst aan jezelf?
Het nationale rouwbeklag rond de dood en uitvaart van Queen Elizabeth ll van het Verenigd Koninkrijk was bijzonder om gade te slaan. Terwijl het cynisme vanwege de falende politiek van de regerende Conservatieve Partij het land tot op het bot verdeelde, bleken op dat aangelegen moment de kerkelijke rituelen, de hartstochtelijk gezongen liederen, de Bijbelwoorden en christelijke symboliek de Britten een diep gevoelde verbondenheid te laten ervaren.
De opkomst van de #Metoo- en Black Live Matters-beweging van enkele jaren geleden is geëvolueerd naar wat nu onder het kopje ‘woke’ geschaard wordt. Het is een opmerkelijke hang naar een soort zuiverheid en veiligheid in het sociale verkeer die tegelijkertijd door menigeen als betuttelend, en soms benauwend, want zo intens moralistisch, wordt ervaren. Maar de grote betekenis van deze beweging is de blootlegging van de machtsstructuren in het sociale verkeer.
Of het nu om de wereld van de kunsten gaat, de politiek, de media of op de werkvloer: de individuele revolutie van de jaren zestig van de vorige eeuw krijgt nu een nieuw hoofdstuk in een radicale toepassing van de gelijkwaardigheid, veiligheid en het recht op respect voor de eigen identiteit van het individu. En dat op het internationale en nationale toneel.
Maar liefst 299 dagen deden dezelfde coalitiepartijen als die het vorige kabinet vormden erover om in januari van start te gaan met het kabinet Rutte IV. Het was de illustratie van het politieke onvermogen om elkaar te vinden in het midden van het gezamenlijk belang: ons land tot een veilig thuis maken voor haar inwoners en voor wie van elders gevlucht zoekt naar zo’n thuis en recht heeft op een nieuw bestaan.
Het was en is uiterst pijnlijk dat de partijen en premier onder wiens verantwoordelijkheid de Toeslagenaffaire is ontstaan, nu eveneens verantwoordelijk zijn voor de reparatie van alle ellendige gevolgen en het herstel van het vertrouwen van de slachtoffers. Vooralsnog blijken de verantwoordelijken niet in staat om de schade snel te repareren. En dan heb ik het hier niet eens over de blijvende psychische schade van de gezinnen die, alleen vanwege een niet-Nederlandse naam en een ‘verdachte postcode’, soms door een kafkaiaanse hel zijn gegaan om eindelijk erkenning te krijgen voor wat hen is aangedaan.
De taferelen die zich nu in ons parlement afspelen zijn ongekend. Scheldpartijen, impliciete en soms expliciete bedreigingen van collega-parlementariërs, afsplitsingen, recent ‘de kwestie Arib’: het beeld dat zich opdringt is dat van een zich steeds verder invretend wantrouwen van iedereen tegen iedereen. Met misschien als uitzondering de toenadering van de PvdA en GroenLinks. Maar die moeten wel, willen zij in het huidige politieke landschap nog een rol van betekenis kunnen spelen.
Geert Wilders blijft gewoontegetrouw doorschelden tegen ‘die leugenaars in vak K’. Maar de uitingen van de fractieleden van Forum voor Democratie doen een weldenkend mens soms naar adem happen. Openlijk wordt agressor Poetin op het schild geheven en leider Thierry Baudet verklaarde zich zelfs openlijk tot een complotdenker, en wel een met een duistere antisemitische associatie. De controversiële nieuwe omroep Ongehoord Nederland biedt in zijn programmering alle ruimte voor deze visies, gelardeerd met ondubbelzinnig racistische filmpjes.
Mochten de peilingen van dit moment de verkiezingsuitslag zijn, dan zijn er inmiddels zes partijen nodig om tot een kabinet te komen, waarbij het dan ook eens mogelijk is dat de PVV de grootste partij zal blijken te zijn. Pieter Omtzigt lijkt als eenmansfractie zich voor te bereiden op het lanceren van een nieuwe middenpartij. De prognoses van de christendemocratie van het CDA, tot voor kort een machtsfactor van belang in alle sectoren van onze samenleving, zijn momenteel ronduit dramatisch. Het huiselijke doe-maar-gewoon-populisme van de BoerBurgerBeweging (BBB) lijkt voor velen een aantrekkelijk alternatief. In dit wankele evenwicht is het zeer de vraag of dit kabinet het houdt.
Verontrustend zijn de signalen dat het met veel jongeren helemaal niet goed gaat. Ze tobben met gevoelens van neerslachtigheid of hebben al in hun jonge leven een burn-out opgelopen. De deskundigen gissen naar de oorzaken en doorgaans wordt het gelinkt aan de coronajaren waar de gebruikelijke sociale omgang op de opleidingen en het uitgaanscircuit stil kwamen te liggen. Maar steeds wordt ook het begrip ‘zingeving’ genoemd. “Welke betekenis heeft mijn leven anders dan me te moeten conformeren aan een samenleving waar ik mee moet doen in het moordende tempo dat ‘de markt’ nu eenmaal van mij eist?”
Verontrustend zijn de signalen dat het met veel jongeren helemaal niet goed gaat
herman koetsveld
Het is een vraag waar vaak geen antwoord op gevonden wordt. En dan is het zo begrijpelijk dat de weg naar het volwassen leven te weinig hoopvol is en vertrouwen biedt. Feit is dat de kentering van de serie generaties die het telkens beter kreeg dan de voorgaande nu gestopt is. ‘De bestaanszekerheid is in het geding’ is taal die we nu horen, maar waarvan we nooit gedacht hadden die te zullen gaan horen.
De uit de hand lopende energieprijzen en de ongekend hoge inflatiecijfers brengen grote groepen mensen in snel tempo in forse financiële problemen. Het woord ‘crisis’ in inmiddels hét kernwoord van dit jaar geworden: het past achter elk centraal thema: woningcrisis, financiële crisis, vertrouwenscrisis, klimaatcrisis, energiecrisis, politieke crisis en ja, die vermaledijde stikstofcrisis.
Jongeren in bewegingen als Extinction Rebellion wachten de stroperige besluitvormingsprocessen van de politiek en de grote spelers in de markt niet meer af en eisen onder meer onmiddellijke stopzetting van de investeringen in fossiele brandstoffen die inderdaad nog steeds doorgaan, zowel door de overheid als door het bedrijfsleven. Tegelijkertijd groeit het besef dat een complete transitie naar duurzame energiebronnen en een dito manier van produceren en vervoer nu met vaart ingezet moet worden en nieuwe wetgeving. Zo zal in 2035 in Europa de verkoop van auto’s met een verbrandingsmotor stoppen. En langzaam maar zeker worden de mogelijkheden van de productie van groene waterstof vergroot als perspectiefvolle vervangers van de huidige energiedragers.
Zoals altijd roepen ook de veranderingen die nu dus afgedwongen zijn door rechterlijke uitspraken veel verzet op. Het platteland kleurde massaal blauw, wit en rood van de omgekeerde vlaggen als symbool van het verzet en de afkeer van de Haagse politiek. Feit is dat tal van boerenfamilies, die soms al generaties lang hun brood verdienen op de grond waar zij intens aan verbonden zijn, zich in hun bestaan bedreigd voelen. En dat nadat zij feitelijk niets anders hadden gedaan dan met de noodzakelijk geachte en door ‘de markt’ en politieke wetgeving opgelegde intensivering meegegaan waren, en dat dan met het doel van een zo hoog mogelijke productie per hectare. En dat dan weer met het oog op de voedselzekerheid van een nog steeds verder uitdijende wereldbevolking.
Maar er is niet alleen bot verzet: onder veel boeren groeit het besef dat het boerenbedrijf ook kan floreren op een manier die de natuur niet schaadt, of zelfs helpt te herstellen. Het thema van ons nationale slavernijverleden begint steeds meer te leven, nu het ene na het andere stadsbestuur, maar ook bijvoorbeeld de Nederlandse Bank, excuses aanbiedt voor de rol die bestuurders in het verleden in de slavenhandel hebben gespeeld.
Komend jaar, in 2023, is het 150 jaar geleden dat de Nederlandse overheid de slavernij afschafte. Het kabinet maakt op 19 december formeel excuses voor het zo belaste verleden. Binnen de kerken leeft het thema eveneens en zelf ben ik er nauwer bij betrokken geraakt. In onze Westerkerk is in het voorjaar enkele weken de reizende tentoonstelling over de kerken en het slavernijverleden geweest die nadien op allerlei plekken te zien is geweest. Het is een bijdrage aan het groeiende bewustzijn dat elke samenleving de moed moet hebben om achterom te durven kijken om werkelijk samen levend weer vooruit te kunnen.
Komende kerstavond gaan overal in het land na drie jaar coronabeperkingen de kerkdeuren weer open voor de viering van die Stille Nacht waarin de geboorte van Jezus herdacht wordt in zijn betekenis voor onze wereld van nu. Het heeft de kerken geen goed gedaan, deze afgelopen coronajaren. De cijfers (van 2020) waarmee de rooms-katholieke kerk onlangs mee naar buiten kwam zijn opzienbarend negatief: 40% minder kerkgangers, 10% minder vrijwilligers, 30% minder koorleden. Het is wel een beeld van midden in de coronatijd. Maar overal vang ik op: “Nee, wij zitten nog niet op het niveau van voor de pandemie”.
Vrijwel alle kerken zijn in versneld tempo overgegaan tot het livestreamen van hun diensten. Een ontwikkeling die al gaande was, als vervanger van de decennialang in gebruik zijnde ‘kerktelefoon’ voor mensen die de diensten noodgedwongen thuis moesten volgen. Een natte-vinger-rekensommetje voor mijn eigen kerk leert dat er vaak wel tot tien keer zoveel mensen naar de uitzending kijken dan dat er kerkgangers zijn. En dat is lastig om te duiden.
De paus wist voor de razendsnelle ontkerkelijking in Nederland ook niet veel beters te bedenken dan ‘volhouden’
herman koetsveld
Er van uitgaande dat de kerk allereerst een gemeenschap van mensen is die met elkaar op een bepaalde manier leven en geloof delen in de wekelijkse samenkomst op zondagmorgen en wat er verder allemaal aan samenkomsten wordt georganiseerd. Maar niet zelden melden ‘kijkers’ zich met reacties of met een verzoek om persoonlijk contact.
Dat neemt niet weg dat de Nederlandse bisschoppen in mineurstemming naar Paus Franciscus in Rome afreisden voor hun 5-jaarlijkse ad limina-bezoek, bedoeld om de stand van zaken van de kerkprovincie met elkaar te bespreken. De paus wist voor de razendsnelle ontkerkelijking ook niet veel beters te bedenken dan ‘volhouden’, hetgeen nog altijd beter, want eerlijker is dan de vaak wanhopige pogingen om de kerk ‘aantrekkelijker’ te maken voor ‘mensen van nu’.
De al jarenlange tendens van kerkelijke krimp gaat hoe dan ook onverminderd door. Evenals het gegeven van de jongeren die zich wel verbinden met een geloofsgemeenschap en doorgaans in de orthodoxe of evangelicale kringen te vinden zijn. Dat geldt ook voor de studenten theologie. Om die reden besloot de Protestantse Theologische Universiteit de uit de orthodoxe Christelijke Gereformeerde Kerk afkomstige Arnold Huijgen als hoogleraar systematische theologie aan te stellen.
Mijn collega Cristina Pumplun en ik reageerden in een artikel in Trouw op deze opmerkelijke en in onze ogen discutabele aanstelling. Niet de ‘kleur’ van de studenten dient leidend te zijn, maar de ‘verstaanbaarheid’ van het theologische en kerkelijke spreken richting de samenleving die vanwege de ervaren ‘onverstaanbaarheid’ van het spreken over God en wereld grotendeels is afgehaakt of dat bezig is te doen.
In de Volzin van november kregen wij de gelegenheid ons pleidooi nog uitgebreider toe te lichten. Overigens leverde dit pleidooi met de kritische noot richting de PThU een warme en wederzijds inspirerende ontmoeting met prof. Huijgen op.
Secularisatie of niet, ook in dit ingewikkelde en zo spannende jaar staken tal van gelovigen van allerlei pluimage de handen uit de mouwen om gevluchte Oekraïners hier op te vangen of hulpprojecten richting Oekraïne op te zetten. Maar hoe te reageren op die grote Russisch-Orthodoxe kerk die het barbaarse geweld tegen de Oekraïners fundeert, zegent en goedpraat? Het was uitermate ongemakkelijk om patriarch Kirill ook in de Wereldraad van Kerken zijn bizarre woorden uit te horen spreken.
Eerder, direct na de Russische inval, stuurden wij als Westerkerk deze kerkelijke machthebber een brief. Een citaat: “Met een beroep op het heilige evangelie roepen wij u met klem op af te zien van uw steun aan president Poetin en de regering van de Russische Federatie. Maar meer nog: u heeft de heilige plicht en de mogelijkheid de machthebbers in het Kremlin te overtuigen dat deze oorlog een heilloze weg is. God is liefde en licht en Hij roept ons in de Geest op elkaar van dienst te zijn, de zwakken te beschermen en ter wille van de kinderen van nu en deze hele zo kwetsbare wereld te zoeken naar de vrede. De tijd, de kairos, is meer dan rijp om de verbondenheid tussen alle mensen en alle volken te versterken en samen die beweging te maken naar Gods heil, om met de apostel Paulus te spreken, ‘tot God zal zijn alles in allen’.”
Het is een van de vele smeekbedes die hem zijn voorgehouden. Maar hij is een ‘schoolvoorbeeld’ van hoe de religie misbruikt kan worden om het eigen doorgeslagen nationalisme te voeden en de machthebbers te steunen in hun perverse doelen die, zo blijkt, alle middelen heiligen.
‘Dienaar van het Woord’, zo wordt het ambt dat ik bekleed tamelijk plechtig genoemd. Ik word geacht op zondagmorgen, in m’n schrijverij, met groepen of individueel door de week de taal van geloof, hoop en liefde te dienen. Te delen dus met wie ik maar ontmoet. Eerlijk gezegd drukt dit ‘jaar van ongekende dreiging’ vanwege de hierboven aangestipte onheilspellende thema’s mij zwaar. Wegduiken of het-komt-allemaal-vast-wel-weer-goed-taal rondstrooien voor de gemoedsrust van wie het maar horen wil: het zijn geen opties.
De Bijbel is voluit een boek naar het leven. We zijn de eersten niet die in een onheilspellende opeenstapeling van crises leven. Ik voel me gesteund, geïnspireerd, opgeraapt soms ook door de profetische traditie waar Jezus ook zo vaak op teruggreep. Ik heb, wij hebben, te zoeken en uit te kijken naar wat de hoop voedt om te verhoeden dat we in een sfeer van machteloze woede of doodslaande apathie vervallen. “Jouw geloof is je redding” zei Jezus nogal eens tegen de mensen die hij ontmoette. Zo zijn er inderdaad de momenten die dat vertrouwen dragen.
Ik voel me gesteund, geïnspireerd, opgeraapt soms ook door de profetische traditie waar Jezus ook zo vaak op teruggreep
herman koetsveld
Te beginnen met het dagelijkse morgengebed dat we in onze Westerkerk hebben ingevoerd zoals er overal die plekken zijn waar het getijdengebed een plek krijgt. Elke morgen om 9.00 uur is er een kleine kring mensen die namens zovelen stil zijn, een lied zingen, een tekst uit de schatrijke traditie van de kerk opdiepen en een kaarsje aansteken bij een gebedsintentie. Het zet de toon van de dag.
Het was een heerlijke ervaring om met onze buren van de Fatih-moskee een middag van ontmoeting uit te trekken. Zij kwamen met een hele groep naar onze kerk waar we vertelden over de geschiedenis en de eigenaardigheden van het protestantisme, we gingen twee aan twee uiteen om met elkaar van onze inspiratie te delen om vervolgens naar de moskee te wandelen waar imam Kemal Gözütok de Westerkerkers gastvrij en lichtvoetig vertelde over zijn variant van de islamitische traditie. We waren ook zeer welkom het afsluitende middaggebed mee te maken. Doel? Gewoon goede buren van elkaar zijn en elkaar weten te vinden als dat om welke reden dan ook nodig is.
In de Wester zijn we een tijdje geleden begonnen met het organiseren van een ‘studentenmaaltijd +’. Die ‘+’ is een aangedragen thema dat cirkelt rond de vragen van ziel, zaligheid en zingeving. Ik ben zeer onder de indruk van de gretigheid en eerlijkheid waarmee deze jonge mensen deze gesprekken met elkaar aangaan. Ze zijn de kerk niet uit te krijgen. Ze geven me veel, al hebben ze dat vermoedelijk zelf nauwelijks in de gaten.
Ik begon dit overzicht met de geboorte van Veerle. En daar eindig ik nu ook mee. Zij staat immers symbool voor al dat kwetsbare en al die kwetsbaren waar het woord ‘crisis’ in tal van gedaanten als een donkere en dreigende wolk om heen hangt. De wereldgemeenschap in het groot, wij hier in onze gepolariseerde samenleving, de kleine verbanden waarin wij leven: we staan voor fundamentele keuzes die alles van doen hebben met ‘hart en ziel’. Want waar laten we ons nu ten diepste door leiden? Welke stip zien wij aan de horizon?
Er zijn tekenen dat de wal van de crises van onze tijd het schip van het kortzichtige jagen naar de eigen ‘momentjes van geluk’ aan het keren is. We staan op de drempel van een nieuw jaar. Er bestaat geen glazen bol, maar er is wel dat woord dat ieder mens vooruit helpt, dat deze wereld vooruit helpt: ‘Jouw vertrouwen, dat is jouw redding’.
Herman Koetsveld (1959) is theoloog en predikant van de Westerkerk in Amsterdam.
