'Verhalen geven het leven zin en samenhang'

Waartoe zijn wij op aarde? Waartoe ben ik op aarde? Het antwoord op die vraag komt in een verhaal. Je levensverhaal. Nu de grote verhalen van de religie voor veel mensen aan kracht hebben verloren, wordt het levensverhaal extra belangrijk. “In het aanbrengen van samenhang, doel en richting in je leven word je meer op jezelf teruggeworpen,” zegt Gerben Westerhof, hoogleraar narratieve psychologie en technologie aan de Universiteit Twente. “Je moet zelf stoeien met de vraag hoe je verhaal eruit moet zien. Is dít het verhaal dat ik wil leven?”

Als wetenschapper houdt Westerhof zich bezig met de rol van persoonlijke verhalen in de gezondheidszorg en de vraag hoe verhalen kunnen worden ingezet om het welzijn te bevorderen. Zorg moet zich niet alleen richten op de klachten, is zijn uitgangspunt, maar op de hele mens. Daarbij horen ook vragen over zingeving en waarden. Het ‘verhalen’ van je leven kan mensen helpen in hun zoektocht daarnaar.

Verhalenwijsheid

Sinds de oprichting in 2012 staat Westerhof ook aan het hoofd van het Levensverhalenlab, een onderzoeksinstituut verbonden aan de Universiteit Twente gericht op narratieve zorg en technologie. Het Levensverhalenlab doet onderzoek naar de invloed van levensverhalen op de geestelijke gezondheid en de mogelijkheden die nieuwe technieken daarbij kunnen geven. Op basis van opgedane inzichten ontwerpen medewerkers van het instituut behandelmethoden, onder andere voor ouderen en voor mensen met een depressie.

De mens is een verhalend wezen. Terwijl de werkelijkheid vol onzekerheid, toeval en chaos is, snakt de mens naar betekenis en samenhang. En dat is precies wat een verhaal doet: samenhang scheppen. Oorzaak en gevolg aanbrengen. Het menselijk brein is afgesteld om continu overal te zoeken naar verbanden en betekenis, zelfs als die er niet zijn.

Zo is er een beroemd psychologisch experiment met een animatie van een rondje en twee driehoekjes, die in en om een groot vierkant bewegen waarbij één zijde van het vierkant open en dicht gaat. Gevraagd om te beschrijven wat ze zien, komen mensen met de spannendste omschrijvingen. Ze zien achtervolgingen en toenaderingen, helden en schurken. Slechts een enkeling ziet gewoon een aantal geometrisch bewegende figuren tussen lijnen.

Zoals we de werkelijkheid om ons heen in verhalen willen vatten, zo ‘verhalen’ we ook voortdurend onszelf en ons eigen leven, van het korte gesprek aan de koffieautomaat tot aan de lange avonden bijpraten voor de open haard. Dit heeft volgens Westerhof uiteenlopende functies. Zo is het niet alleen een manier om zin en betekenis te geven aan ons leven, maar ook om elkaar te leren kennen, en onderlinge banden te versterken en om de eigen identiteit vorm te geven.

Veelal doen mensen dit onbewust en de een is van nature vaardiger in verhalen construeren dan de ander, zegt Westerhof. “Maar het is een vaardigheid die je deels ook kunt leren. Verhalen zijn krachtige instrumenten om creatief met je eigen leven om te gaan. Ze helpen je het alledaagse te ontstijgen en met humor en afstand naar je eigen leven te kijken. Ze zijn een bron van creativiteit om een kunstwerk van je leven te maken.”

Maar zoals het levensverhaal een bron van kracht kan zijn, kan het mensen ook juist gevangen houden. Het onderzoek en de interventies van het Levensverhalenlab richten zich daarom ook op wat je ‘verhalenwijsheid’ zou kunnen noemen. “We willen mensen bewust maken van wat een verhaal is, hoe we zelf verhalen maken en gebruiken en wat daar de effecten van zijn.

Verhaal is een veelgebruikt woord. Zelfs de aardappels bij de groenteboer op de hoek komen met een verhaal. Wat verstaat u onder een verhaal?

“De vraag wanneer iets een verhaal is, en niet bijvoorbeeld een beeld, of losse herinnering, is altijd voer voor discussie en lastig af te bakenen. Maar in principe heeft een verhaal een vaste grammatica, net als een zin. Die grammatica bestaat uit vijf vaste elementen: de situatie, een protagonist, die voert handelingen uit of overkomt iets, hij heeft middelen en wil een doel bereiken.

Daarnaast worden verhalen vaak pas interessant als er een spanningsveld is, veroorzaakt door een breuk: de protagonist probeert iets te bereiken maar heeft de middelen niet. Of hem overkomt iets waardoor zijn situatie niet meer klopt met zijn wensen. Wij gebruiken deze elementen om mensen hun leven te laten beschrijven, maar ook als analyse-instrument. Waar gaan de verhalen over, hoe vullen mensen de verschillende elementen in, wat is de breuk?’ In een van de onderzoeken van het Levensverhalenlab wordt aan de hand van deze analyses gekeken of er een verband is tussen de structuur en inhoud van een levensverhaal en een goede of slechtere geestelijke gezondheid bij ouderen.

Zijn er ‘goede’ en ‘verkeerde’ verhalen?

"Ik zou niet willen spreken van verkeerde verhalen. Maar sommige verhalen dragen wel meer bij aan een goede geestelijke weerbaarheid dan andere. Zo zien we dat mensen met een depressie een consistent verhaal hebben dat heel negatief is gekleurd. Alle gebeurtenissen zijn er voornamelijk om te laten zien dat ze zo weinig waard zijn. Ze voeren zichzelf op als een protagonist die vooral veel overkómt. Een slachtoffer van wat er mis is gelopen. Al het nieuwe dat hen overkomt, wordt in deze verhaallijn ingepast, die daardoor nog weer sterker wordt. Zo krijg je een vicieuze cirkel. Ook zien we dat in dit geval de herinneringen vaak algemeen zijn. Depressieve mensen hebben moeite om concrete situaties te beschrijven. Dan kan het erg helpen om positieve herinneringen te vinden en beschrijven. Op die manier kun je die negatieve verhaallijn doorbreken.

Mensen met een sterke geestelijke weerbaarheid daarentegen beschrijven ook negatieve gebeurtenissen als belangrijke momenten. Maar ze voeren zichzelf als handelende protagonist op. Ze gaan bijvoorbeeld in op wat ze er van hebben geleerd, hoe ze er mee om zijn gegaan of hoe ze er weer bovenop zijn gekomen. Ook beschrijven ze vaak duidelijke doelen waar ze naar streven.”

Doet het er tussen die verschillende manieren van vertellen nog toe wat waar is?

“Vaak luidt kritiek op het gebruiken van verhalen in de zorg en daarbuiten: verhalen zijn niet waar. Ze zijn subjectief. Mensen kunnen hun eigen motieven niet doorgronden, heet het. Verhalen zijn inderdaad gekleurd en een constructie. Maar ze doen er toe, want ze beïnvloeden ons gedrag en denken. Zowel als het gaat om het interpreteren van het verleden, als om het verbeelden van de toekomst. En dat kan op een negatieve of op een positieve manier, dus kun je er maar beter aandacht aan besteden. Of het waar is of niet doet minder ter zake.”

Toch is het wel belangrijk dat je verhaal ‘dichtbij’ of plausibel blijft, zegt Westerhof. Anders kan een verhaal niet waar worden. Als voorbeeld noemt hij de levensloop van wielrenner Lance Armstrong. Zijn aanvankelijke heldenverhaal, van een man die kanker overwon en daarna weer een succesvolle carrière als wielrenner wist te volbrengen, viel in duigen toen bleek dat hij daarvoor doping moest gebruiken. “Hij wilde zo graag zijn eigen verhaal waarmaken, dat hij zich in rare bochten moest gaan wringen.”

Vraag naar samenhang

Het levensverhaal heeft, zoals gezegd, in deze tijd een belangrijke functie als het gaat om, zin en betekenis te geven aan het eigen leven. “Op de vraag naar de zin van het leven kan de wetenschap geen antwoord geven,” zegt Westerhof. “Religies hebben dat altijd gedaan in de vorm van verhalen.” Waarom overkomt deze ellende mij? De Bijbel geeft daarop antwoord in het boek Job. Mensen konden hun persoonlijke levensverhaal inbedden in dat grotere verhaal.

“Maar nu zeggen veel mensen: het zijn ook maar verhalen en zien het vooral symbolisch.’ Wat dan volgens Westerhof overblijft, is de psychologische variant van zingeving en dat is het zoeken naar coherentie. ‘Waar kom ik vandaan, waar ga ik naar toe? Wat is de samenhang en hoe kan ik doel en richting geven aan mijn leven? Verhalen helpen om antwoord te geven op die vragen.”

Zelf is Westerhof van protestantse huize, maar niet gelovig. Hem hielpen boeken en filosofen om na te denken over de diepere laag. Tijdens zijn studietijd las hij de existentialisten. “Dat inspireerde mij om na te denken over de keuzes in mijn leven. Hoe wil ik dat mijn leven eruit ziet? Hoe neem ik verantwoordelijkheid?”

Een carrière in de wetenschap lag voor de hand; meerdere familieleden waren hem daarin voorgegaan. De interesse voor (levens)verhalen – die daarin de rode draad vormt – had al veel eerder in zijn leven vorm gekregen. “Als klein kind las ik al graag over de Grieken en Romeinen. Hoe leefden zij, hoe was dat voor hen? Verhalen zijn een van de beste manieren om kennis te maken met het perspectief van anderen. Zelf kan je maar één leven leiden, maar zo krijg je toch een glimp in andere levens. En het mooie is dat elk levensverhaal uniek is.”

Steeds aanpassen

Als het gaat om zingeving, is niet alleen de zoektocht naar samenhang belangrijk. zegt Westerhof. “Een verhaal kan ook té coherent worden. Het is daarom belangrijk om je eigen verhalen met openheid te blijven zien. Er veranderen dingen in je leven, je verliest je baan, wordt ziek, verliest een geliefde. Als je te vast zit in je verhaal, is het moeilijk om met die verandering om te gaan. Als in jouw verhaal werk alles is, hoe ga je dan met werkloosheid om? De kunst is om je verhaal steeds aan te kunnen passen.”
Ook dat is volgens Westerhof ‘verhalenwijsheid’: weten dat je niet samenvalt met je verhaal. “In interventies leren wij mensen ook dat het verhaal wat ze op dat moment vertellen, ook maar één verhaal is, te midden van velen.”

De grote verhalen mogen dan voor veel mensen misschien geen vanzelfsprekende kaders meer bieden, puur een persoonlijke aangelegenheid is het vormen van je levensverhaal zeker niet. “Ook zoiets persoonlijks als je levensverhaal wordt sterk beïnvloed door andere verhalen. Mensen praten met elkaar, lezen een boek, kijken tv, spiegelen hun eigen verhaal aan dat van anderen, identificeren zich ermee of zetten zich er juist tegen af. Daarbij heeft elke cultuur dominante verhalen.”

Dominante verhaallijnen in onze cultuur lijken te zijn: ‘problemen kun je overwinnen’ en ‘je bent verantwoordelijk voor je eigen succes.’ Maar hoe geven mensen plaats aan lijden, onmacht en kwetsbaarheid in hun levensverhaal?

“Dominante verhalen worden inderdaad vaak gekenmerkt door het maakbaarheidsideaal. Ook de psychologie maakt zich daaraan schuldig. Heb je een depressie? Neem een pilletje, volg therapie en we helpen je er weer over heen. Alles is maakbaar. Terwijl de werkelijkheid weerbarstiger is. Als je een depressie hebt gehad, is de kans groter dat je er nog een keer een krijgt. En ook als dat niet gebeurt, zal je het voor altijd met je meedragen, het blijft onderdeel van je. Aandacht voor kwetsbaarheid en lijden zijn daarom een belangrijk onderdeel van levenskunst. Lukt het je met compassie naar jezelf te kijken?”

Hoe past dit in een verhaal? In de klassieke verhaalvorm wordt het conflict altijd aan het einde opgelost.

“De oplossing hoeft niet altijd te zijn dat het probleem weg is. Veel problemen kun je niet oplossen en neem je mee in je verdere levensloop. Maar het kan zijn dat je er een andere visie op krijgt. Misschien lukt het je een accepterende houding te vinden. Dan is er weliswaar geen draak verslagen, maar ook dan heb je een held.”

We vertelden elkaar altijd al over ons leven, maar door de sociale media is dat exponentieel toegenomen. Je kunt het internet niet op zonder dat de succesverhalen je om de oren vliegen. Hoe beïnvloedt dat ons eigen levensverhaal?

“Aan de ene kant versterken sociale media inderdaad de dominante verhalen van succes. Maar er zijn ook altijd verhalen die er tegen in gaan en ook daar bieden de sociale media een podium voor. Kijk maar naar de #MeToo-beweging. Dat is een heel belangrijk tegengeluid dat zonder sociale media niet zo groot zou zijn geworden. Het is maar net hoe je de techniek gebruikt. Dat is altijd zo geweest. Ook de ideeën van Luther hadden nooit zo invloedrijk kunnen worden zonder de uitvinding van de drukpers. In het Levensverhalenlab verkennen we de mogelijkheden van nieuwe technologieën voor zowel onderzoek als interventies. Bij interventies zijn nieuwe technieken voor het zichtbaar maken en verbeelden van verhalen veelbelovend. Techniek kan mensen bijvoorbeeld helpen om in contact komen en contact te houden met lotgenoten. Maar als het gaat om het doorbréken van een sterk, negatief verhaal om een nieuw verhaal te ontwikkelen, blijkt direct persoonlijk contact het best te werken.”

premium

Spiritualiteit

Ignace de Haes

4 januari 2021

‘Het formuleren van authentieke verhalen biedt perspectief en levenszin’